"نفت" در سالهای پس از شهریورماه 1320، مرکز ثقل "نبرد قدرت" را در ایران تشکیل می داد. پس از خروج رضاشاه از ایران و تعدیل فضای سیاسی و تلاشهای نخبگان ملی و دینی برای تحکیم حاکمیت قانون و برقراری آزادی، مسئله "نفت" در اولویت برنامه های جناح های مردمی قرار گرفت.
در سال 1322 و در جریان بحثهای مجلس چهاردهم در مورد نفت شمال، دکتر مصدق با پیگیری نظریه "موازنه منفی"، مخالفت خود را با اعطای هر گونه امتیاز جدید به قدرتها اعلام کرد. این پیشنهاد مورد استقبال نمایندگان مجلس شورای ملی قرار گرفت.
حزب توده از نظریه "موازنه مثبت" طرفداری می کرد و معتقد بود، چون امتیاز نفت جنوب در اختیار انگلیس است، پس باید برای برقراری موازنه، امتیاز نفت شمال را به شوروی بدهیم.
ولی پیشنهاد دکتر مصدق نه تنها از سوی اکثریت نمایندگان مجلس تصویب شد، بلکه نخبگان مذهبی و اجتماعی جامعه مانند آیت الله کاشانی نیز از آن حمایت کردند.
در فاصله سالهای 1322 تا 1329 که "نبرد قدرت" در ایران جریان داشت، "نفت" همچنان محور تحولات بود.
سرانجام در زمستان 1329 فراکسیون جبهه ملی در مجلس به رهبری دکتر مصدق، پیشنهاد تاریخی خود را به این شرح ارائه کردند:
«به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تامین صلح جهانی، امضاکنندگان زیر پیشنهاد می نماییم که صنعت نفت در مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود. یعنی عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری در دست ملت ایران قرار گیرد».
و به این ترتیب، نبرد قدرت در ایران وارد مراحل سرنوشت ساز شد.
از یک سو، شور و هیجان مردمی سراسر ایران را در بر گرفت و با ملی شدن نفت ایران، دکتر مصدق به نخست وزیری رسید و برنامه های اجرایی و عملیاتی خود را برای توسعه ایران جدید آغاز کرد.
از سوی دیگر، قدرتهای بزرگ با همدستی دربار ایران، برنامه ریزی جهت مقابله با این تحول را آغاز کردند.
نبرد قدرت نزدیک به سی ماه به طول انجامید و در نهایت در روز 28 مردادماه 1332، ظاهراً نهضت ملی شدن نفت شکست خورد، دکتر مصدق سرنگون شد، شاه به ایران بازگشت و زمینه برای فعالیتهای وسیع کنسرسیومهای نفتی آمریکایی ـ انگلیسی و دیگر کشورهای اروپایی در ایران فراهم شد.
ظاهراً در 28 مردادماه 32، نبرد قدرت به سود بیگانگان در ایران رقم خورد، ولی اندیشه ملی شدن نفت در ذهن مردم ایران و نخبگان سیاسی و دینی، بازپرورده و بازتولید شد و در قالب و محتوای کمال یافته تری ادامه یافت و منجر به تحولات بعدی و در اوج آن انقلاب اسلامی 1357 شد.
مسئله "نفت"، همچنان مرکز ثقل تحولات منطقه ای است و در ذهنیت ایران جدید، "نفت"، یک موهبت خدادادی برای تحقق رشد و توسعه همه جانبه این سرزمین تاریخی و باستانی است.

سید هاشم هوشی سادات ـ روزنامه نگار و پژوهشگر تاریخ