دولتهای روسیه و انگلیس، دلیل اشغال خاک ایران را در ظاهر حضور چند صد کارشناس آلمانی در صنایع غیر نظامی کشورمان اعلام کردند که به نظر آنها جاسوس و یا مستشار نظامی بودند.
دلیل دیگر را بی اعتنایی رضاشاه به هشدارها و در نهایت اولتیماتوم کتبی مسکو و لندن از ابتدای سال 1320 مبنی بر اخراج مهندسان آلمانی از خاک ایران بیان کردند.
ولی بر اساس اسناد دقیق و موثق، دلیل مبنایی اشغال ایران چیز دیگری بود و آن هم وجود منابع عظیم نفت بود.
با اوج گرفتن جنگ دوم جهانی  و اشغال بسیاری از کشورهای اروپایی مانند فرانسه، لهستان، بلژیک و ... توسط ارتش آلمان، نیاز روزافزون صنایع نظامی و غیر نظامی متفقین به «نفت» و همچنین نگاههای اشغالگرایانه هیتلر به شرق و منابع نفتی آن، سبب شد تا متفقین و بویژه دولت انگلیس، بیش از گذشته به موقعیت استراتژیک ایران و «امنیت، فراوانی و ارزانی نفت» کشورمان وقوف یافته و حساس شوند.
لذا در پی اشغال اندونزی و برمه توسط ارتش ژاپن ـ که به همراه ایتالیا متحد اصلی آلمان هیتلری در جنگ بود ـ و تصاحب منابع نفتی این دو کشور، نفت ایران و پالایشگاه بزرگ آبادان، به عنوان تنها و یگانه منبع تامین نیازهای سوختی ارتشهای متفقین در نبردهای جنوب شرق آسیا، روسیه، خاورمیانه و شمال آفریقا، مورد توجه ویژه سران آمریکا، روسیه و انگلیس قرار گرفت. (جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران ـ سرهنگ غلامرضا نجاتی ـ شرکت انتشار).
شایان ذکر است که میزان تولید نفت ایران که در سال 1943 معادل 7.573.000 تن بود، در سال 1945 یعنی پایان جنگ دوم جهانی به 16.839.000 تن افزایش یافت و قیمت متوسط آن در خاورمیانه هر تن 1.020 دلار در برابر 12.45 دلار در ایالات متحده محاسبه می شد. (بخش امور اقتصادی سازمان ملل ـ توسعه و پیشرفت در خاورمیانه ـ ج 3 صص 7-476).
به هر حال از سوم شهریورماه 1320، بخشهای مهمی از اراضی ایران در شمال، مرکز، غرب و جنوب توسط نظامیان روس و انگلیسی اشغال شد. چند روز بعد، به توصیه ذکاء الملک فروغی ـ نخست وزیر جدید ـ رضاشاه از سلطنت کناره گیری کرد و محمدرضا پهلوی ـ ولیعهد ـ جانشین او شد.
به این ترتیب کل صنایع و منابع عظیم نفت ایران، راه آهن سراسری و راههای مواصلاتی ایران در اختیار متفقین قرار گرفت و میلیونها تن سلاح های جنگی از سوی آمریکا توسط ناوگان راه آهن سراسری ایران به شوروی حمل شد تا این متحد غرب را در جنگ با آلمان هیتلری یاری کنند.
همچنین با خروج رضاشاه از ایران، فضای استبدادی و بسته سیاسی ایران باز شد، و نسیم آزادی  وزیدن گرفت و تکاپوی سیاسی نخبگان ملی و دینی برای رشد و توسعه ایران آغاز شد.
محمدعلی فروغی نخست وزیر نیز پیمانی را با متفقین امضا کرد که در قبال واگذاری امکانات اقتصادی به متفقین، آنها استقلال و تمامیت ارضی ایران را به رسمیت شناخته و پس از پایان جنگ، نیروهای نظامی خود را به طور کامل از ایران خارج کنند.
وینستون چرچیل، نخست وزیر بریتانیا در دوران جنگ دوم جهانی، در کتاب خاطرات خود تحت عنوان «اتحاد بزرگ»، اهمیت موقعیت استراتژیک و نفت ایران را در این جنگ مورد تایید قرار داده است و به طور ویژه «نفت ایران» را یک عامل مهم و اساسی در جنگ دوم مطرح می کند و نقش آن را در پیروزی متفقین، استراتژیک می داند.
به همین جهت، در فاصله سالهای 45-1941، آنان برای تامین نفت موردنیاز ماشین و صنایع نظامی متفقین، تاسیسات پالایشگاه آبادان را به سرعت توسعه دادند.
در این سالها، تولید کارخانه تهیه بنزین هواپیما به سالی یک میلیون تن رسید و قسمت عمده مصارف نیروی هوایی متفقین در خاورمیانه و خاور دور از پالایشگاه آبادان تامین شد. همچنین در این مدت مقادیر زیادی مواد نفتی و سوخت موردنیاز مردم روسیه، به این کشور حمل شد.
قدرتهای پیروز در جنگ دوم جهانی به ایران «پل پیروزی» لقب دادند. ولی باوجود نقش استراتژیک کشورمان در این رویداد مهم جهانی، پس از پایان جنگ، نه تنها خسارات مادی و معنوی وارده بر مردم مسلمان و با فرهنگ ایران در طول این سالهای اشغال و تجاوز را جبران نکردند، بلکه به دشمنی خود ادامه دادند. روسیه شوروی ابتدا از تخلیه قوای نظامی خود در شمال ایران خودداری کرد.
در مرحله بعد با تقویت کمونیستهای داخلی از احزاب و حرکتهای تجزیه طلبانه در آذربایجان و کردستان حمایت همه جانبه کرد.
دولت انگلیس نیز در برابر اراده قاطع مردم ایران و جریانها و نخبگان ملی و دینی در راستای ملی شدن نفت ایران ایستاد و ضربات سیاسی و اقتصادی سنگینی را بر نهضت ملی وارد کرد.
امروز در پیشگاه تاریخ مشخص و عیان است که «نفت»، دلیل اصلی اشغال «ایران» در سوم شهریورماه 1320 ـ 25 اوت 1941 ـ بود و متفقین از «نفت» و «موقعیت استراتژیک ایران»، حداکثر استفاده را برای غلبه بر «نازیسم و فاشیسم» کردند.
لذا از این بابت، جامعه بین المللی به ایران و مردم متمدن و با فرهنگ آن، مدیون است و برای همیشه باید شاکر و قدردان باشد و دین تاریخی خود را به مردم ایران ادا کند.

سید هاشم هوشی سادات ـ روزنامه نگار و پژوهشگر تاریخ معاصر