صرفه ‌جویی انرژی و فواید مالی آن مبحثی است که هرگز نباید به آن به صورت جداگانه نگریسته شود، چراکه راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی اغلب (و به خصوص در ساختمان) در محیطی اجرا می شوند که انسان در آن سکونت و با آن برهمکنش دارد؛ به همین دلیل در کشورهای دارای تجریه در این زمینه، ملاحظات مربوط به صرفه ‌جویی علاوه بر هزینه ‌های مستقیم حاملهای انرژی، به بهره‌ وری و کاهش ضایعات هم می‌پردازد، چون این دو  به صورت غیر مستقیم بر هزینه ‌های انرژی اثر دارند. 

بسیاری از راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی ساختمان دارای این پتانسیل هستند که به صورت مثبت یا منفی غلظت آلاینده ‌های داخل ساختمان، شرایط آسایش گرمایی و کیفیت نور را تحت تاثیر قرار دهند؛ این موارد و دیگر مشخصه‌های محیط زیست داخلی در مجموع، کیفیت محیط زیست داخلی (IEQ) نامیده می شوند. 

تغییرات کوچک در کیفیت محیط زیست داخلی می‌تواند بر آسایش، رضایت، سلامت و بهره‌وری ساکنان ساختمان اثر بگذارد. ارتقای IEQ دارای پتانسیل بهبود بهره‌وری کارمندان است که بخشی از این به دلیل کاهش، هزینه ‌های مراقبت از سلامت، مرخصی استعلاجی، بهره وری در محل کار در اثر بیماری یا علائم نامطلوب بیماری، هزینه ‌های پاسخگویی به مشکلات ساکنان و هزینه ‌های بررسی‌های IEQ است.

برخی ویژگی‌های ‌محیط زیست داخلی همچون دما و کیفیت روشنایی نیز ممکن است بدون وجود اثر بر سلامتی، بر عملکرد کارمند تاثیر بگذارد. از آنجایی که در بسیاری از کسب و کارها همچون کار اداری، حقوق و مزایای کارمندان نقش مهمی بر هزینه کلی دارد، بنابراین بیشترین افزایش درصد بسیار کوچک (حتی کسری از یک درصد) در بهره‌ وری برای توجیه مخارج ارتقای ساختمان کافی است و این خود می‌تواند آثار مالی صرفه ‌جویی انرژی را تقویت یا تضعیف کند. 

از سویی در بسیاری از پروژه ‌ها، از طریق اجرای درست راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی و کاربرد دانش عمومی درباره IEQ می‌توان براحتی از مشکلات IEQ اجتناب کرد. بسیاری از خطاهای شناخته شده در اجرا مانند، طراحی معیوب، نصب، کالیبراسیون، روش‌های کنترل، راه‌اندازی، عملیات، نگهداری از سیستمها یا شیوه‌ های صرفه‌ جویی انرژی می‌توانند منجر به بروز مشکلات IEQ شوند در حالی که طراحی مناسب، آموزش کاربران و ... می‌تواند از این مشکلات جلوگیری کند.

از سویی فعالیت‌های اندازه‌گیری و صحه‌گذاری IEQ به دلیل امکان تماس با آلاینده ‌ها، سقوط  و تماس با تجهیزات ولتاژ بالا یا دوار می‌تواند خطرناک باشد؛ از این رو کارکنان اجرای اندازه‌گیری و صحه گذاری((M&V برای IEQ باید در مورد شیوه‌ های ایمنی کار خود آموزش دیده‌ باشند.

برای همین مهم است که ملاحظات IEQ قبل از انتخاب و اجرای راهکارهای صرفه ‌جویی انرژی به وضوح شناسایی شوند. در عین حال این مباحثی است که مورد تمرکز مقوله سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) نیز قرار دارد، مقوله ای که سالهاست به صورت جدی  در سازمانها اهمیت آن آشکار شده است و معمولأ دپارتمانی را هم مسئول رسیدگی به آن کرده اند. 

تمرکز جلد دوم پروتکل اندازه‌گیری و صحه گذاری عملکرد (IPMVP) انجام اقدامات احتیاطی و تعدیلی در زمینه مباحث مرتبط با محیط زیست داخلی در حین اجرای پروژه‌های صرفه‌جویی انرژی است. این موضوعی است که گرچه معمولأ به صورت ضمنی به آن توجه می شود ولی هرگز چنین نگاه سیستماتیکی به آن صورت نگرفته است.

 این سند به متخصصان کارایی انرژی و صاحبان و مدیران ساختمان در حفظ یا ارتقای IEQ و سلامتی و آسایش ساکنان حین اجرای راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی از طریق اصلاحات یا ساخت ‌و‌ ساز جدید ساختمان‌های تجاری و عمومی کمک می ‌کند. مشخصات محیط زیست داخلی زیر محتمل ‌ترین مواردی هستند که می توانند تحت‌ تاثیر راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی ساختمان قرار گیرند:

• شرایط گرمایش داخلی همچون دمای هوا و گرادیان عمودی آن، دمای تشعشعی میانگین، سرعت هوا و رطوبت
• غلظت آلاینده‌ ها و بوها در هوای داخلی و مقدار آلاینده‌ های روی سطوح
• شدت و کیفیت روشنایی

شواهدی وجود دارد که بهبود کیفیت روشنایی می‌تواند عملکرد کارهایی که نیاز بصری زیاد دارند (هم‌چون مرتب‌سازی نامه‌ های پستی یا بازرسی دقیق محصول) را تا چند درصد بهبود بخشد. درنهایت، شواهدی وجود دارد که تغییرات بسیار کوچک دما در حد چند درجه سلسیوس، می‌تواند بهره وری کار اداری را افزایش یا کاهش دهد. از سویی دمای بهینه با توجه به نوع کار تغییر می‌کند. هم‌چنین شرایط بهینه دمایی برای انجام کار می تواند از شرایط بهینه برای آسایش متفاوت باشد.

از تجزیه و تحلیل داده‌ های آماری موجود در  مقالات و محاسبات علمی موجود نتیجه ‌گیری می‌شود که برآورد پتانسیل منافع ملی سالانه ناشی از بهبود IEQ عبارت است از:
•  10 تا 30 درصد کاهش در عفونتهای حاد تنفسی و حساسیت و علائم آسم
• 20 تا 50 درصد کاهش در علائم حاد نامشخص بیماری
• 0.5 تا 5 درصد افزایش در بهره‌وری کار اداری

سود سالانه صرفه‌ جویی‌های هزینه و بهره ‌وری متناظر با IEQ در امریکا برابر با 30 تا 170 میلیارد دلار برآورد شده است و به دلیل منافع رو به رشد IEQ، طرح‌های کارایی انرژی که انتظار می‌رود IEQ را حفظ کند یا بهبود بخشد، دارای مزیتی رقابتی نسبت به طرح‌هایی است که IEQ را درنظر نگرفته‌ اند.

نمونه هایی از راهکارهایی که بر IEQ اثر می گذارند، عبارتند از: تغییر در  روشنایی، نصب سیستمهای کنترل دما در محل، کاهش زمان کارکرد HVAC، کاهش نرخ ورود هوای تازه، افزایش عایقکاری پوسته ساختمان، بازتعریف نقاط تنظیم ترموستاتها.

هنگام بررسی اجرای این راهکارها در برخی ساختمان‌ها، متخصصان صرفه‌ جویی انرژی ممکن است با این سه سئوال مهم مواجه شوند:
1 کدامیک از نتایج احتمالی IEQ در این ساختمان به وقوع خواهد پیوست و میزان تغییر مورد انتظار در IEQ چقدر است؟
2 آیا تغییر در IEQ به طور بارزی سلامت، آسایش یا بهره‌ وری ساکنان را تحت تاثیر قرار خواهد داد؟
3 آیا اثرات بر IEQ  را می ‌توان با اندازه‌ گیری‌ها ارزیابی کرد؟
داشتن دانش کاری از IEQ و آثار آن بر ساکنان، اولین مرحله ضروری در پاسخ ‌دادن این سئوالات است.

انتخاب رویکرد مناسب M&V، به اهداف M&V برای IEQ بستگی خواهد داشت. بنابراین، تعریف اهداف M&V اولین گام اصلی است. مثال‌هایی از اهداف M&V برای IEQ به صورت زیر است:
هدف 1: اطمینان از این که راهکارهای صرفه‌ جویی انرژی اثر زیان‌باری بر IEQ نداشته باشند.
هدف 2: تعیین میزان بهبودهای IEQ در اثر اجرای راهکارهای صرفه‌جویی انرژی.
هدف 3: صحه‌گذاری این‌که پارامترهای IEQ انتخاب شده، راهنما‌ها یا استانداردهای قابل کاربرد IEQ را برآورده می‌کنند.

 امید است متن حاضر به ایجاد این نگاه در متخصصان و کارشناسان و مجریان پروژه‌های صرفه ‌جویی انرژی کمک کند و از سویی ایجاد منافع مالی ناشی از کاهش هزینه های انرژی منجر به بهبود شرایط محیط زیست داخلی برای ما ساکنان این ساختمانهای با کارایی بالا شود.

فراز سجده ای
رییس HSE شرکت بهینه سازی مصرف سوخت