برگهایی از این تاریخ را در زمینه نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ورق می زنیم:

یکی از اسناد تاریخی و مستدل در مورد نهضت ملی شدن نفت ایران، «بیانیه اعتراضیه عده ای از شخصیتهای ملی، سیاسی و اسلامی، به مجلسین شورای ملی و سنا در مورد قرارداد کنسرسیوم» در سال 1333 ه.ش است.
انتشار این بیانیه، آن هم در فضای سنگین سیاسی پس از کودتای 28 مردادماه 1332، نور امید را در جامعه استبداد زده ایران روشن کرد.
در آن فضای خوفناک پلیسی که دکتر مصدق در زندان زرهی محبوس بود و دیگر رجال و نیروهای مبارز ملی و مذهبی، نوعا نیمه مخفی و یا مخفی بوده و گروهی نیز دستگیر و زندانی بودند و بسیاری نیز مجبور به سکوت، دولت سرلشگر زاهدی در صدد برآمد تا با تبعیت از پیشنهاد آمریکا، قرارداد نفت را با کنسرسیومی متشکل از شرکتهای نفت آمریکا، فرانسه، هلند و انگلیس، منعقد کند. در این زمینه، شرکت نفت ایران و انگلیس، و آمریکا، هر کدام 40 درصد، شرکت هلندی 14 درصد و شرکت فرانسوی 6 درصد سهام را به خود اختصاص دادند.
این قرارداد در واقع بازگشت به نقطه قبل از تحول 29 اسفندماه 1329 و به تعبیری زیر پا گذاشتن «قانون ملی شدن نفت ایران» و خنثی کردن تلاشهای مردم مسلمان ایران در جریان این نهضت بزرگ بود. بر اساس این قرارداد، «کنسرسیوم، علاوه بر اکتشاف، حفاری، استخراج و تصفیه و تهیه محصولات دیگر نفت ایران، همه امتیازات و حقوق لازمه را دارا بود، که چه در داخل حوزه عملیات و چه در خارج ناحیه عملیات خود، از همه اراضی و مواد معدنی متعلق به شرکت ملی نفت و دیگر اراضی موردنیاز، استفاده بلاشرط و مانع الغیر کند». (تاریخ ملی شدن صنعت نفت، فؤاد روحانی).
در مورد حضور کنسرسیوم نفت، نکته جالب آن است که "دوایت آیزنهاور" رئیس جمهوری آمریکا در این زمینه با خوشحالی اظهار داشت: «... روز 21 سپتامبر 1953 یکی از دادگاههای ایران، مصدق را به سه سال زندان مجرد محکوم کرد.
در سال 1954 انتخابات تازه ای در ایران انجام گرفت و دولت زاهدی برای فروش نفت خود با یک کنسرسیوم بین المللی به توافق رسید... بدین سان برای نخستین بار پس از سه سال، در ایران آرامش، امنیت و آزادی برقرار شده است...» (جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران ـ غلامرضا نجاتی ـ ص 457).
به هر حال، قرارداد با کنسرسیوم بین المللی نفت، هم قانون ملی شدن نفت را زیر پا گذاشت و هم موجب خوشحالی همه جانبه زورمداران جهانی، از تحولات جدید شد.
در چنین شرایطی بود که گروهی از رجال خوشنام و مبارز ملی و دینی، بیانیه تاریخی خود را صادر کردند تا سندی بر مخالفت وجدان عمومی ایرانیان با این تحولات ضد ملی باشد.
در ابتدای این بیانیه، در مورد فعالیتهای شرکت سابق نفت که با دسیسه ها و ترفندهای خاص خود، منابع و منافع ملی ایران را به غارت می برد، به طور مشروح و مستدل صحبت شده است.
آنگاه به مبارزات مردم ایران پس از شهریورماه 1320 برای اعاده حقوق از دست رفته می پردازد که در نهایت به پیروزی نهضت مردم در سال 1329 انجامید.
در فراز بعدی این بیانیه تاریخی به دوران نخست وزیری سه ساله دکتر مصدق اشاره و توطئه های همه جانبه دولتهای استعماری برای به شکست کشاندن اهداف دولت ملی در راستای اجرای کامل قانون ملی شدن نفت ایران تبیین شده است.
آنگاه به مسایل مربوط به کودتای 28 مردادماه و فضای سنگین خفقان و استبداد پس از آن و دستگیری نیروهای مبارز ملی و مذهبی جامعه پرداخته شده است.
در نهایت به شرح و تحلیل قرارداد با کنسرسیوم نفت پرداخته و کلیات قرارداد، مغایر با منافع مردم ایران دانسته شده است.
در فراز پایانی این بیانیه تاریخی آمده است: «... صریحاً به هموطنان عزیز و به دنیای آزاد اعلام می گردد که با چنین شرایط و اوضاع و احوال که نمونه و شمه ای از آن گفته شد، این اعلامیه ها که متعقب به قرارداد است، مخالف با قوانین ملی شدن صنعت نفت در ایران و مباین با حق حاکمیت ملی و آزادی و استقلال ما می باشد، و هر قراردادی را که با چنین قیود و شروط و کیفیات امضا و تصویب و مبادله نمایند، منبعث و ناشی از اراده ملت ایران نیست و باطل و کان لم یکن و ملغی الاثر می باشد، و برای ملت ایران به هیچ وجه الزام آور نخواهد بود...»
بسیاری از شخصیتهای اجتماعی دهه سی، پای این بیانیه را امضا کردند که به چند نمونه از اسامی این بزرگان اشاره می کنیم.
از علماء و روحانیان برجسته،  آیات: حاج سید رضا رنجانی، سید جعفر غروی، حاج سید رضا فیروزآبادی و حاج سید محمود طالقانی» بیانیه را امضا کردند.
از رجال سیاسی، احزاب ملی و استادان برجسته دانشگاه: «استاد علامه علی اکبر دهخدا، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، خلیل ملکی، حسن صدر، دکتر قریب، مهندس انتظام، اللهیار صالح، و دکتر محمد نخشب» جزو امضاکنندگان این بیانیه اعتراضی تاریخی بودند.
این بیانیه که در نقد، تحلیل و رد قرارداد با کنسرسیوم نفت در سال 1333 از سوی رجال خوشنام جامعه ایران صادر شد، از جمله اسناد زرین تاریخ مبارزات مربوط به نفت ایران و بیانگر هوشیاری و بیداری ایرانیان برای حفاظت و حراست از دست آوردهای آزادیبخش و استقلال آفرین خود است.

سید هاشم هوشی سادات ـ روزنامه نگار و پژوهشگر تاریخ معاصر