این تحرکات اگرچه پس از توافق آذرماه 92 ژنو آغاز شده بود اما به دلیل پایداری نظام تحریمها، به نتایج عملی مشخص نرسید. بیانیه لوزان جان تازه ای به این تحرکات بخشیده و دولتها و شرکتهای بین المللی در یک فضای رقابتی تلاش دارند سهمی از بازار بی بدیل و پرارزش نفت و گاز ایران به دست آورند.

سفر اردوغان به ایران و تلاش برای یافتن راهی جهت بهره مندی بیشتر از گاز ایران، اظهارات اخیر مقامات انرژی اروپا برای استفاده از گاز ایران و شکست انحصار گازی روسیه، ابراز دوباره تمایل مقامات چینی و هندی به خرید گاز از ایران و به جریان افتادن مذاکرات خط لوله صلح از سوی طرف پاکستانی، فعال شدن مذاکرات صادرات گاز به عمان و زمزمه اجرایی شدن طرحهای صادارتی گاز به کویت و امارات نمونه این تحرکات است.

ایران در حال حاضر با داشتن 157 میلیارد بشکه ذخایر نفتی درجا (سومین دارنده ذخابر نفتی دنیا) و 37 تریلیون مترمکعب ذخایر گازی (دومین دارنده ذخایر دنیا) دارنده بزرگترین ذخایر هیدروکربوری دنیا شناخته می شود. در این میان بیشتر نگاهها به ذخایر گازی ایران دوخته شده است. ذخایری که تاکنون به دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی از دسترس بازارهای صادراتی دنیا دور مانده است اما گویا بازار جهانی و منطقه ای انرژی توان دور بودن از این منبع استراتژیک را ندارد و به شیوه های مختلف در صدد است تا راه جریان یافتن گاز ایران را باز کند.

در این میان عزم جدی قدرتهای بزرگ برای حل سریع و زودهنگام مسئله هسته ای ایران از طریق مسالمت آمیز و رفع محدودیتهای اقتصادی را باید مورد توجه قرار داد. جدای از ملاحظات سیاسی، به نظر می رسد تحریمهای اقتصادی ایران اگرچه فشارهایی را وارد کرده اما این فشارها یکسویه نبوده و اقتصاد جهانی نیز به شدت از این تحریمها آسیب دیده است.

تداوم  این شرایط و امکان دور بودن از اقتصاد ایران و منابع استراتژیک انرژی آن برای اقتصاد جهانی و دولتهای منطقه ای سخت و طاقت فرسا به نظر می رسد. بنابراین اراده بین المللی بر رفع سریع محدودیتهای اقتصادی ایران است و این اراده بر قدرتهای بزرگ تحمیل شده که برایند آن در مذاکرات نفسگیر هسته ای لوزان دیده شد.

 گاز ایران در صورت فعال شدن در بازار جهانی انرژی، معادلات سیاسی، امنیتی و اقتصادی منطقه  ای و بین المللی را تغییر داده و به محور و نماد توسعه، صلح، امنیت و ثبات سیاسی و اقتصادی بدل می شود. جریان یافتن گاز ایران در شرق، غرب، جنوب  و شمال مرزهای کشور علاوه بر اینکه ایران را به کانون استراتژیک انرژی دنیا بدل می کند، زمینه همبستگی اقتصادی و سیاسی را در سطوح منطقه ای و فرامنطقه ای و به تبع آن بین المللی فراهم می کند. شرایطی که به دلیل حضور پرقدرت متغیرهای سیاسی و امنیتی داخل و خارج از منطقه تاکنون امکان ظهور و بروز آن وجود نداشته و به این دلیل فرصتهای اقتصادی و توسعه ای بسیاری از دست رفته است.  

در نگاه نخست به طور طبیعی، بازار منطقه ای گاز بیشترین ظرفیت بهره مندی از گاز ایران را دارد و این مسئله سیاست اعلام شده ایران نیز هست. ملاحظات استراتژیک نیز این امر را ثابت می کند.  در حوزه منطقه ای گاز ایران به طور بالقوه حامل توسعه و امنیت برای کشورهای منطقه است. منابع گازی ایران، فرصتی است که بر اساس قاعده منطقی برد ـ برد می تواند ظرفیتهای توسعه ای و امنیتی  کشورهای همسایه ایران و کشورهای خاورمیانه را افزایش دهد. به طور طبیعی این ذخایر صرفا برای ایران به عنوان مالک و دارنده ذخایر گاز فرصت ساز نیست بلکه همه کشورهای منطقه بنا به فاصله جغرافیایی با ایران می توانند از این فرصت بهره برداری کنند.

آثار و پیامدهای توسعه ای و امنیتی خاورمیانه محدود به این منطقه نخواهد بود زیرا بالطبع امینت خاورمیانه، امنیت جهانی را در پی خواهد داشت.  به این دلیل نقشه آینده تجارت منطقه ای گاز، بر مدار و محور گاز ایران ترسیم شده است. علاوه بر ترکیه در غرب که گاز ایران هم اکنون در آن جریان دارد، کشورهای هند و پاکستان که قرارداد صادرات گاز به آنها امضا شده (اما به دلیل مسائل سیاسی عملیات اجرایی آن متوقف است) و عراق که بزودی خریدار گاز ایران می شود، کشورهای امارات، کویت و عمان در جنوب خلیج فارس، اردن، سوریه و لبنان در غرب، افغانستان در شرق و ارمنستان و گرجستان در شمال، در زمره خریداران بالقوه گاز ایران قرار دارند که مطالعه صادارات گاز به برخی از این کشورها نهایی شده و حتی در آستانه امضای قرارداد نیز هست.

جریان یافتن گاز ایران در کالبد کشورهای منطقه، زمینه گشایش اقتصادی و توسعه از یک سو و تعمیق پیوندهای سیاسی منطقه ای را فراهم می کند. امنیت و ثبات منطقه ای بدون تردید در بستر پیوستگی و همبستگی کشورهای منطقه شکل می گیرد و به سرانجام می رسد.

به طور طبیعی بهره برداری اقتصادی کشورهای منطقه از این ظرفیت بی بدیل در مقایسه با کشورهای فرامنطقه ای بسیار بیشتر است اما فاصله جغرافیایی مانعی بر سر بهره برداری کشورهای اروپایی و جنوب و شرق آسیا از این منابع نیست.  فعال شدن ایران در بازار صادراتی گاز، انحصار روسیه را در بازار فرامنطقه ای گاز بویژه اروپا و  آسیا می شکند و زمینه کاهش وابستگی و آسیب پذیری کشورهای مصرف کننده گاز از یک سو و کاهش تهدیدات و فشارهای سیاسی روسیه از سوی دیگر  و در نهایت ایجاد یک بازار رقابتی گاز را فراهم می کند. در این بازار رقابتی قدرت مانور کشورهای مصرف کننده برای تامین گاز موردنیاز افزایش می یابد که از اهمیت زیادی در ملاحظات توسعه ای و استراتژیک برخوردار است.

فشار و محدودیت سیاسی برخی قدرتهای بزرگ بویژه ایالات متحده و برخی کشورهای منطقه به دلیل نگرانی از افزایش وابستگی به منابع انرژی ایران و به تبع آن کاهش قدرت مانور سیاسی این کشورها علیه ایران، مانع از عملیاتی شدن نقشه گازی منطقه ای و فرامنطقه ای با محوریت ایران شده است.

با این وجود به نظر می رسد دیر یا زود، دوره محدودیتها و فشارهای ساختگی به پایان رسیده و الزامات داخلی، منطقه ای و بین المللی، زمینه و بستر شکل گیری روندهای اقتصادی و توسعه ای را در منطقه آسیای جنوبی، غربی و جنوب غربی فراهم کند. رسیدن به چنین شرایطی به لحاظ اقتصادی و سیاسی، سخت، پرهزینه و زمان بر است. بدون تردید تامین نیازهای منطقه ای و فرامنطقه ای گاز مستلزم سرمایه گذاری گسترده در میادین گازی و تولید مناسب است.

علیرضا سلطانی