فقدان سیاست گذاری کلان در موازنه تولید و مصرف و به عبارت صحیح تر اتخاذ سیاستهای سلیقه ای و گاهی متناقض در دو دهه گذشته، اصلیترین مشکل شرکتهای پالایشی کشور بوده است.

آنچه پیداست، هم اکنون جایگزینی انرژی گاز در نیروگاهها، موجب تولید مازاد نفت کوره در داخل کشور شده و از آنجا که تولید این فرآورده در پالایشگاههای داخلی نسبت به پالایشگاههای تراز اول دنیا به ازای هر بشکه نفت خام حدود سه برابر است، کاهش تولید مواد سنگین و تبدیل آن به محصولات با ارزش مثل نفت گاز و بنزین به سرمایه گذاریهای کلان و زمان قابل توجه نیاز دارد.

چرا که تا زمان به ثمر رسیدن این طرحها،تداوم کار پالایشگاهها با ریسک بزرگی همراه است، بویژه برای پالایشگاهی مثل تبریز که در فاصله بسیار دوری از بنادر صادراتی قرار دارد.

پروژه های کیفی سازی را می توان با اضافه کردن واحدهای فرایندی جدید و رساندن مشخصات اصلی محصولات، بویژه نفت گاز و بنزین به کیفیت استانداردهای یورو 4 و 5 اجرا کرد.

اجرای این پروژه ها در اصل، ارزش افزوده قابل توجهی ندارند، اما به عنوان بقای کسب و کار برای شرکتهای پالایشی حائز اهمیت است.

گفتنی است که برخی از پالایشگاهها بخشی از طرحهای کیفی سازی را انجام داده و ناگزیر از اجرای بخشهای باقیمانده نیز هستند.

همچنین هریک از پالایشگاهها نقاط قوت و ضعف را در تحقق برنامه های توسعه کمی و کیفی خود دارند و بدون تلفیق این برنامه ها در سطح کلان کشوری معضلات لاینحلی در انتظار است؛ به عنوان مثال برای شرکت پالایش نفت تبریز طرح جامعی تعریف شده بود که بر آن اساس ظرفیت پالایش نفت خام، به 165 هزار بشکه در روز افزایش می یافت و پروژه های کاهش تولید نفت کوره و کیفی سازی نیز در آن لحاظ شده بود.

این طرح در سال 1384 به تصویب هیئت مدیره شرکت ملی پالایش و پخش رسیده بود و لازم به توضیح است که این مقدار افزایش خوراک،حداقل میزان لازم برای توجیه اقتصادی پروژه های بهینه سازی و ارتقای کیفی محصولات است، اما بعد از انجام مطالعات اولیه به دلیل تغییر مشخصات نفت خام تخصیصی به این شرکت، اجرای طرح مسکوت ماند.

سپس این طرح جای خود را به طرح دیگری بنام پروژه پالایشگاه شهریار به ظرفیت 150 هزار بشکه در روز داد که البته افزون بر ظرفیت پالایشگاه موجود (110 هزار بشکه در روز) بود.

طرح جدید نیز به دلایل مختلفی از جمله عدم امکان تامین نفت خام و احداث خط لوله جدید خوراک در اوایل کار از برنامه اجرایی خارج شد.

لازم به ذکر است عدم اجرای طرحهای جامع که پروژه های کیفی سازی محصولات را هم شامل می شد، تاحدودی متاثر از این تفکر بود که تامین هزینه های هنگفت این طرحها از منابع داخلی وزارت نفت مقدور نیست و لازم است که این هزینه ها از بودجه های عمومی دولت تامین شود.

اما بعد از تغییر سیاستهای کلان در وزارت نفت، برنامه دو برابر شدن ظرفیتهای عملکردی پالایشگاههای داخل کشور به تصویب رسید و آشکارا سیاستهای انقباضی قبلی به سیاستهای توسعه ای تغییر یافت و پیرو آن عمده این طرحها در اثر مشکلات عدیده از جمله تحریمهای بین المللی و کاهش درآمدهای ارزی در مراحل اولیه مطالعات توجیه پذیری متوقف شدند.

به طور کلی مراحل چرخه زنجیره ارزش در زمینه صنایع پالایش،شامل مراحل تامین نفت خام مورد نیاز طرحهای جامع (شرکت ملی نفت ایران)،انتقال نفت خام مورد نیاز به مراکز پالایشگاهی (شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی پالایش و پخش، مدیریت خطوط لوله و مخابرات)،طراحی و احداث واحدهای فرآیندی مورد نیاز طرح جامع به منظور وصول اهداف کیفی سازی محصولات شامل بنزین و نفت گاز (یورو 4 و یورو 5) و نفت کوره (حداکثر گوگرد یک درصد و کاهش میزان تولید مواد سنگین و رسانیدن آن به حداکثر در درصد خوراک دریافتی) و انتقال فرآورده های اصلی تولیدی پالایشگاهها از سوی شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی چه برای مصارف داخلی چه برای صادرات می شود.

به طور خاص در مورد شرکت پالایش نفت تبریز اجرای طرح جامع نیاز به تامین نفت خام به میزان 165 هزار بشکه در روز به جای 110 هزار بشکه فعلی دارد که باید از طریق احداث خط لوله جدید یا رفع تنگناهای خط لوله کنونی محقق شود.

همانطور که گفته شد،پالایشگاهها فقط یک مرحله از این زنجیره را به عهده دارند و برای حصول نتیجه، لازم است وزارت نفت ضمن اجرای هماهنگ، سه مرحله دیگر را مورد حمایت قرار دهد تا امکان سرمایه گذاری پروژه های جدید و احداث واحدهای فرآیندی مطابق مطالعات طرحهای جامع از طریق تخصیص بخش قابل توجهی از سود عملیاتی جاری فراهم شود.

اجرای طرحهای بهینه سازی الگوی تولید (کاهش تولید مواد سنگین) و طرحهای کیفی سازی نیاز به تدوین برنامه کلان انرژی در کشور از یک طرف و افزایش سیاستهای حمایتی حاکمیتی از سوی دیگر دارد؛ تا امکان سرمایه گذاری پروژه های جدید و نوسازی پالایشگاهها با تخصیص بخش قابل توجهی از سود عملیات جاری فراهم شود.

برای اجرایی شدن این دیدگاه جامع وزات نفت، لازم است مدیریت برنامه ریزی تلفیقی شرکت ملی پالایش و پخش که اطلاعات فرایندی، نقاط قوت و ضعف تمام شرکتهای پالایشی و میزان عرضه و تقاضای محصولات اصلی را در اختیار دارد، خطوط راهنمای طرحهای توسعه ای کمی و کیفی پالایشگاهها را تبیین و به شرکتهای پالایشی اعلام کند.

به طور حتم تمام شرکتهای پالایشی به نوسازی واحدهای فرآیندی و اجرای پروژه های کلان بهینه سازی و کیفی سازی علاقه مند بوده و بقای خود را در اجرای این پروژه ها می دانند، اما سرمایه گذاری در این پروژه ها فقط در سایه هماهنگی همه ذینفعان از تامین خوراک و انتقال از طریق خطوط لوله و برداشت محصولات کیفی تولیدی و اتخاذ سیاستهای حمایتی برای سودآور بودن عملیات پالایش محقق خواهد شد.

امید است با گشایش در مناسبات بین المللی، زمینه برای اجرایی شدن طرحهای اشاره شده فراهم و شاهد تحولی اساسی در صنعت پالایش نفت کشور باشیم.

محمدباقر دخیلی

مدیرعامل شرکت پالایش نفت تبریز