یکی از بزرگترین گرفتاریهای ما در نزدیک به 100 سال گذشته، وابستگی به نفت به عنوان یک منبع درآمد برای هزینه های روزمره بوده است. موضوعی که از سالهای ابتدایی انقلاب و دوره های نخست مجلس جزو دغدغه های مسئولان و نمایندگان مجلس محسوب می شد و جدایی بودجه از نفت یکی از آرزوهای دولتها در سالهای اخیر بوده است.

 البته، این وابستگی در سالهایی افزایش داشته و در دوره ای هم نسبتا کمتر شده است. در دوسال گذشته هم عزم این دولت بر کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی جدی بوده به طوری که وابستگی بودجه به نفت از حدود43 درصد در سال92 به نزدیک 30 درصد در سال جاری رسیده است.

با کاهش وابستگی بودجه به نفت در سال94 از یکسو وکاهش یک میلیون بشکه ای صادرات نفت کشور نسبت به دوسال گذشته، می توان گفت که نوسان قیمت نفت در بازارهای جهانی تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد ما ندارد.

از طرفی، بودجه سال 94 در مجلس به نحوی اصلاح شد که درعمل قیمت نفت مستقیم در ارقام بودجه تأثیری ندارد و تنها  یک عدد به عنوان سقف درآمدهای نفتی در بودجه آورده شده است.

با تمام این اوصاف، نمی توان اقتصاد ایران را در کوتاه مدت از نفت جدا کرد و همچنان به عنوان یک اقتصاد متکی به نفت شناخته می شود. به همین دلیل باید نوسانات بازار به دقت رصد شوند و تحلیل جامعی از وضع آیندۀ بازار جهانی نفت داشته باشیم.

وضع بازار نفت

بعد از افت شدید قیمت نفت در نیمه دوم سال گذشته، که از 110 دلار در هر بشکه،  حدود 50 درصد افت را تجربه کرد، در ماههای گذشته ثبات نسبی بر این بازار حاکم بود و قیمتها اطراف60 دلار در هر بشکه نوسان می کرد.

اما در هفته های اخیر موج جدیدی از کاهش قیمت جهانی نفت آغاز شد تا جایی که قیمتهای نفت به پایین ترین سطح خود در ٦ و نیم سال اخیر رسید .

افزایش عرضه، دلیل اصلی کاهش قیمت

دلیل اصلی کاهش قیمت ،  تعادل نداشتن بین عرضه و تقاضا در بازار است. وجود نفت مازاد بر تقاضا باعث کاهش قیمت می شود.

هم اکنون اعضای اوپک بیش از سهمیه خود تولید می کنند. کشورهای غیر عضو نیز همچنان تولید خود را افزایش می دهند که این امر در مورد آمریکا و روسیه که در کنار عربستان سه تولیدکننده بزرگ نفت جهان هستند، بیشتر محسوس است.

سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک، اعلام کرده که تولید نفت این سازمان در ماه ژوییه(تیرماه) به 31/51 میلیون بشکه در روز رسیده است که 1/5 میلیون بشکه از سقف 30 میلیون بشکه‌ای تعیین شده بیشتر است.

بحث دیگر، بازگشت تولید نفت ایران به میزان قبل از تحریمها و به تبع آن افزایش عرضه به بازاری است که کشش عرضه فعلی را هم ندارد. بنابراین طبیعتاً افزایش تولید نفت ایران که اثر روانی خود را گذاشته، طی ماههای آتی اثر بیشتری بر قیمت نفت خواهد داشت .

بی نیازی آمریکا از واردات نفت هم سبب افزایش رکود در بازار نفت شده است. همه ساله در آغاز فصل تابستان، امید بازارهای جهانی نفت، آغاز فصل سفر در آمریکا بود که با توجه به میزان بسیار بالای نیاز این کشور به بنزین، بازارهای جهانی نفت را با رونق برای افزایش عرضه به آمریکا مواجه می کرد. اما از سال گذشته، این رویکرد در بازارهای جهانی تغییر کرده زیرا آمریکا با افزایش تولید نفت بویژه تولید نفت شیل و در عین حال افزایش میزان ذخایر نفتی خود، بازار داخلی را تحت کنترل خود درآورده است.

نابسامانی اقتصاد چین، تهدید کنندۀ تقاضای نفت

بخشی از دلایل افت قیمت نفت، نگرانی سرمایه گذاران بین المللی نسبت به اوضاع اقتصادی چین است.

سقوط شدید شاخص سهام چین و نگرانی نسبت به وضع اقتصادی این کشور موجب شده تا تقاضا برای نفت و طلا در بازار این کشور با کاهشی چشم افسا روبرو شود. رکود در چین که بازار تعیین کننده ای در جهان محسوب می شود نگرانیهایی را درباره آیندۀ بازار نفت ایجاد کرده است. 

از طرفی بانک مرکزی چین نرخ برابری یوان را با دلار حدود دو درصد کاهش داد. وقتی ارزش یوان در برابر دلار پایین باشد، برای سرمایه گذاران چینی که ارز یوان بیشتر در اختیار دارند خرید کالاها و محصولاتی مانند نفت که با دلار خرید و فروش و تعیین قیمت می شود گرانتر تمام می شود. همین موضوع به احتمال زیاد باعث کاهش تقاضای نفت از سوی چین و کاهش قیمت نفت شده است.

نقش منفی عربستان

دلیل دیگر کاهش قیمت نفت، اتفاقات ژئوپلیتیک در منطقۀ خاورمیانه است. واشنگتن و ریاض برای کاهش قیمت نفت و افزایش فشار بر تهران برای اثر گذاری بر تصمیمات تهران در مذاکرات هسته ای و مسائل منطقه مانند یمن، در یک سال گذشته همکاری داشتند. عربستان به درخواست آمریکا عرضه و تولید نفت خود را افزایش داده است. این یک اتفاق ژئوپلیتیک ساختگی است که موجب کاهش قیمت جهانی نفت شده است.

پیش بینی آیندۀ بازار نفت

اداره اطلاعات انرژی آمریکا در پیش بینی کوتاه مدت ماهانه خود اعلام کرد که انتظار دارد قیمت نفت برنت به طور متوسط در سال 2016، حدود 59 دلار و در سال 2015، حدود 54 دلار باشد.

اداره اطلاعات انرژی آمریکا همچنین برآورد کرده که میزان تولید نفت خام آمریکا در ماه ژوییه (تیرماه) در مقایسه با ماه ژوئن(خردادماه) 100 هزار بشکه در روز کاهش داشته است. این اداره پیش بینی کرده که تولید نفت آمریکا تا اواسط سال 2016 کاهش خود را ادامه دهد و سپس در اواخر سال 2016 رشد خود را از سر می گیرد.

راهبرد ایران برای بازگشت به بازار و کنترل قیمتها

ایران با توجه به سهم کمی که از بازار جهانی نفت در اختیار دارد، به تنهایی نمی تواند به وضع فعلی بازار نفت خام سر و سامان بدهد و باید از ظرفیت سازمان بزرگ بین‌المللی همچون اوپک استفاده کند. ایران باید در اوپک از ظرفیت هم پیمانان و کشورهای دوست خود حداکثر استفاده را بکند، این در حالی است که باتوجه به ظرفیتهای تولید و صادرات عربستان، به نظر نمی رسد همه اعضای اوپک همسو با این تمایل حرکت کنند.

 برخی کشورهای عضو اوپک دارای سطح روابط بسیار بالا و ارتباطات خوب سیاسی و اقتصادی با ایران هستند که باید از این ظرفیتها استفادۀ مطلوب کرد. ایجاد یک همگرایی در اوپک ـ هرچند بعید به نظر می رسد عملی باشد ـ  می تواند به عنوان راهبرد قابل اتکاجهت بازگشت ایران به بازار جهانی نفت مورد توجه قرار گیرد. در طول تاریخ کشورهایی همچون عراق، کویت و حتی لیبی به دلایل مختلف بارها از بازار نفت خارج شده اند. در این میان اوپک شرائطی را فراهم کرد و در نهایت نفت خام این کشورها بار دیگر به بازار نفت بازگشت.

به منظور سر و سامان دادن به بازار نفت و بازگشت نفت خام ایران به بازار با حداقل افت قیمتها، ایران باید از ظرفیت‌های بالای دیپلماسی بخصوص بعد از توافق هسته ای و تمایل کشورها به سمت تعامل بیشتر با ایران، استفاده کند.

شرائط فعلی بازار و نوسان شدید قیمت نفت ـ حتی در بلندمدت ـ امنیت عرضه و تقاضای طلای سیاه را به خطر خواهد انداخت. با این وجود یک دیپلماسی فعال و حساب شده می‌تواند زمینه را برای بازگشت بشکه‌های نفت خام ایران به بازار جهانی در دوران پسا تحریم فراهم کند.

علی مروی ـ رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی