طبق توافق اعلام شده 10 آذرماه، قرار استمجموع کاهش تولید کشورهای اوپک با کاهش 600 هزار بشکه‌ای کشورهای غیرعضو اوپک تکمیل شود. نحوه مشارکت ایران نیز این گونه بوده است که بالاترین سطح تولید آن در دوره پیشاتحریم بر اساس آمارهای منابع ثانویه (سه میلیون و 975 هزار بشکه در روز ) به عنوان پایه تولید پذیرفته شود و همانند دیگر اعضا با 4.5 درصد کاهش به سه میلیون و 797 هزار بشکه در روز برسد. به دلیل این که تولید ماه اکتبر ایران طبق منابع ثانویه 3.707 هزار بشکه در روز بوده است، حق افزایش 90 هزار بشکه در روز تولید نفت را پس از ژانویه خواهد داشت، اما لازم است در هر تحلیلی از نظر اثرگذاری نتیجه به دست آمده بر منافع ملی و انرژی ایران، مسائل مختلفی را واکاوی کرد که عبارتند از:
- منطق تصمیم گیری اعضای اوپک در وضع بازار انرژی کنونی و چشم‌انداز آن با توجه به روندهای اثرگذار بر عرضه و تقاضای جهانی انرژی چیست و آثار کوتاه مدت و میان مدت کاهش تولید اعضای اوپک برای نیل به اهداف راهبردی آنها کدام است؟
- چشم‌انداز اجرایی شدن تعهدهای کاهش تولید کشورهای اوپک از لحاظ پایبندی به توافق صورت گرفته چگونه است؟ این نکته از نظر توجه به چشم‌انداز تولید 2 کشور مستثنی شده از توافق – نیجریه و لیبی- و نیز سابقه تاریخی پایبندی 65 درصدی اعضای اوپک به توافقهای صورت گرفته، حائز اهمیت جدی است.
- نتیجه توافق اوپک از نظر «دستاورد نسبی» نتایج توافق و یا عدم توافق اوپک و غیراوپک بر منافع این کشورها چه بوده است؟ به سخن دیگر، اگر توافق صورت نمی‌گرفت، «نسبت آسیب‌پذیری کشورهای اوپک و غیر اوپک از تداوم وضع» چگونه بود و اکنون که توافق صورت گرفته است، «نسبت بهره‌مندی از مزایای توافق» در میان این کشورها چگونه تصویر می‌شود؟
- آثار توافق بر منافع انرژی و ملی جمهوری اسلامی ایران در کوتاه مدت و بلندمدت در ابعاد اقتصادی و راهبردی چیست؟
در ادامه به تحلیل پرسش‌ها و مسائل کلیدی فوق پرداخته می شود که بر شکل‌گیری، اجرایی شدن و چشم‌انداز نتایج آن بر منافع کشورها اثرگذار است.
منطق رفتاری کشورهای کلیدی اوپک و روسیه:
• عربستان: چرخش از سهم بازار به بیشینه سازی درآمد
- رویکرد عربستان در اوپک، تلفیقی از رویکردهای اقتصادی (حداکثر سازی درآمد) و راهبردی/سیاسی (حفظ سهم از بازار) است. نتیجه عملیاتی این رویکرد این است که به دنبال سطحی از قیمت نفت بوده که هم مشکلات اقتصادی داخلی خود را رفع کند و هم، به تجاری شدن انقلابی نفت نامتعارف منجر نشود که سهم راهبردی خود و کشورهای اوپک را تهدید کند. مطابق مطالعات دانشگاه کلمبیا، قیمت 60 دلاری می‌تواند به افزایش روزانه 900-300 هزار بشکه در سال در تولید نفت ایالات متحده در چند سال آینده بینجامد.
- کاهش ادامه دار قیمت نفت که بخشی از آن به دلایل فنی مربوط به مقاومت عرضه نفت شیل در شرایط کاهش قیمت نفت از طریق افزایش بهره‌وری تولید آن بوده است، به مشکلات اقتصادی برای عربستان انجامیده که در صورت ادامه می‌تواند ضمن تهدید کاهش 200 میلیارد دلاری ذخایر ارزی این کشور در سال 2016 به نسبت سال 2014، منجر به مشکلات توسعه ای و ثبات سیاسی این کشور گردد.
- مطالعه ذخیره سازی نفتی کشور عربستان در سال 2016 از کاهش حکایت دارد و به این معناست که عربستان، توانایی حفظ سطح تولید کنونی را نداشته و بخشی از آن را از طریق استفاده از نفت ذخیره سازی خود تامین می‌کند. به نظر می‌رسد افزایش تولید نفت این کشور در ماه‌های گذشته تنها ابزاری برای چانه زنی در نشست اوپک بوده و به دلایل فنی قابل تداوم نیست.
- عربستان سعودی در شرایط صبر و انتظار نسبت به رویکردهای رئیس جمهوری منتخب ایالات متحده نسبت به خاورمیانه به ویژه ایران و عربستان و موضوعات انرژی به سر می‌برد، زیرا از یک سو عربستان از استقلال انرژی ایالات متحده به نفت وارداتی این کشور به دلایل راهبردی هراس دارد و از سوی دیگر، امید زیادی به بازگشت فشارهای تحریمی دولت آینده دونالد ترامپ علیه ایران در سال 2017 و حذف سیاسی نفت ایران از بازار و افزایش قیمت بدون کاهش تولید خود و متحدانش دارد.
• عراق: تولید با حداکثر ظرفیت
- عراق از یکسو به دلیل جایگاه منحصر به فرد درآمدهای نفتی در درآمدهای صادراتی و تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور از کاهش قیمت جهانی نفت در حال آسیب جدی است اما از سوی دیگر در تکاپوی مستثنی شدن از هرگونه تعهدات کاهش تولید با ادعای نیازمندی‌های این کشور به منابع مالی برای مبارزه با داعش و تثبیت وضعیت بغرنج سیاسی و اقتصادی داخلی بود.
- مطابق ارزیابی‌های موسسه آکسفورد انرژی، روند تولید آتی نفت عراق از آهنگ سریع گذشته پیروی نکرده و روند رشد در سال‌های آینده به دلیل مشکلات زیرساختی، مالی، امنیتی، نیازمندی‌های منابع آبی کند خواهد بود و تولید سال 2017 این کشور به نسبت سال 2016 رشد چندانی نخواهد داشت.
• ایران: در جستوجوی سهم از دست رفته
- اولویت بیشینه و راهبردی ایران، بازگشت به سهم تولید این کشور از تولید کلی اوپک (14-13 درصد از کل تولید اوپک) و اولویت کمیته این کشور، بازگشت به سطح تولید پیشاتحریم (حدود 4 میلیون بشکه در روز) است.
- آسیب‌پذیری ایران به نسبت عربستان، روسیه و عراق در برابر کاهش قیمت‌ها به دلیل تطابق اجباری این کشور به حذف درآمدهای نفتی ناشی از دوران تحریم و ضرورت متنوع سازی اقتصادی، برنامه منسجم تر برای کاهش درآمدهای نفتی و سهم پنج صدی درآمدهای نفتی در تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور به نسبت سهم 15 درصدی درآمدهای نفتی در تولید ناخالص داخلی (GDP) عربستان سعودی، در سطح کمتری است.
• روسیه: سواری رایگان ( Free Riding ) از توافق اوپک یا زمینه سازی و مشارکت در توافق اوپک
- کاهش قیمت نفت هم به لحاظ اثرگذاری بر درآمدهای صادرات نفت و هم به دلیل اثرگذاری بر درآمدهای صادرات گازی روسیه بر اقتصاد این کشور اثرگذاری عمیقی دارد.
- روسیه نخست انتظار داشت «خط مقاومت عربستان و کشورهای اوپک» به کاهش قیمت نفت زودتر از این کشور سبب تحریک اوپک به کاهش عرضه و مداخله در بازار برای افزایش قیمت شود که به سود منافع اقتصادی و راهبردی روسیه منجر خواهد شد.
- فشارهای اقتصادی ناشی از کاهش قیمت نفت سبب شد که روسیه از انتظار برای توافق درونی اوپک برای کاهش تولید به رویکرد «زمینه سازی برای توافق از طریق نزدیک سازی مواضع متعارض عربستان و ایران و پذیرش مشارکت در کاهش تولید» روی بیاورد.
چشم‌انداز اجرایی شدن توافق و تداوم اثرگذاری آنها: ابهام و عدم قطعیت
- به فرض اجرایی شدن کاهش 1.2 میلیون بشکه در روز اوپک و 600 هزار بشکه در روز غیر اوپک، باز هم بنا به آمارهای اوپک با مازاد عرضه 400-300 هزار بشکه در روز در بازار روبه‌رو خواهیم بود.
- وضع تولید آینده لیبی و نیجریه می‌تواند بخش زیادی از کاهش تعهد شده اوپک را جبران و از اثرگذاری توافق بر بهبود قیمت در بازار جلوگیری کند. توجه به شاخص‌های PRIX (متغیرهای سیاسی افزایش صادرات) لیبی در سه ماه چهارم سال 2016 حاکی از انتظار بهبود وضع سیاسی این کشور از نظر اثرگذاری مثبت در افزایش تولید نفت این کشور است.
- مشارکت کاهش 600 هزار بشکه در روز غیراوپک در همراهی با اوپک با تردید روبه‌رو است. به ویژه روسیه هنوز مشخص نیست که بر اساس سطح تولید ماه نوامبر یا دسامبر به کاهش 300 هزار بشکه در روز خود اقدام خواهد کرد، این کشور در ماه‌های گذشته به افزایش اعلامی شدیدی در سطح تولید خود اقدام کرده که ممکن است کاهش 300 هزار بشکه در روز خود را افزایش مصنوعی ماه‌های نوامبر و سپتامبر قرار داده که در حقیقت، مشارکت این کشور را صوری و غیرواقعی سازد.
- سابقه نه چندان مناسب کشورهای اوپک در عمل به تعهدات نفتی خود که در بهترین حالت تنها 65 درصد به تعهدات عمل کرده‌اند. مهمترین وضع مبهم، مربوط به عراق بوده که می‌تواند در نتیجه تعارض دولت محلی و دولت مرکزی یا نفت تولیدی از سوی شرکتهای بین‌المللی و خارج از کنترل دولت این کشور، ایفای تعهدهای کاهشی کشور را با عدم قطعیت روبه‌رو کند.
دستاورد نسبی توافق: تامین حداقل‌های همه اعضا
- هرچند که «نسبت دستاورد همه کشورها دارای عدم توازن» است، اما به نظر می‌رسد که اولویت‌های حداقلی همه کشورها را از نظر اقتصادی و راهبردی تامین کرده است. مثلاً عربستان سعودی با تن دادن به کاهش تولید، می‌تواند با بهبود قیمت نفت به کاهش مشکلات اقتصادی خود اقدام کند و از سوی دیگر ایران نیز به اولویت حداقلی خود در نیل به سطح تولید پیشاتحریم خود دست یابد هرچند هیچ یک نتوانستند به اولویت‌های حداکثری خود دست یابند.
- هرچند گذار اوپک به کاهش عرضه به منظور بهبود قیمت نفت، می‌تواند به کاهش راهبردی سهم این کشورها از عرضه جهانی شود، اما مشارکت و همراهی غیر اوپکی‌ها با اوپک در کاهش تولید، امیدوارکننده است، هرچند که نسبت کاهش تولید اوپکی‌ها و غیراوپکی‌ها نامتوازن است.
- مهمترین سود برنده کاهش تولید اوپک، تولید نفت شیل خواهد بود که در برخی میدان‌های نظیر بیکن از هزینه سربهسری تولید هر بشکه از 59.03 دلار در سال 2014 به 29.44 دلار در سال 2016 کاهش یافته است. کاهش تولید اوپکی‌ها می‌تواند به افزایش قیمت نفت و تجاری شدن بیشتر منابع نامتعارف است.
ارزیابی نتایج توافق بر منافع انرژی جمهوری اسلامی ایران
- نقطه مثبت: توافق اوپک توانست «اولویت حداقلی» ایران را در پذیرش بالاترین حد تولید در دوره پیشاتحریم یعنی سه میلیون و 975 هزار بشکه در روز مطابق آمارهای منابع ثانویه تامین کند.
- نقطه مثبت: مشارکت کاهش 4.5 درصدی تولید نفت ایران در توافق اوپک در کاهش از بالاترین سطح تولید گذشته ایران است ایران می‌تواند به بالاترین سطح تولید کنونی خود به میزان 90 هزار بشکه نیز بیفزاید. در حقیقت مشارکت کاهشی ایران، اثر منفی بر سطح تولید کنونی کشور ندارد.
- نقطه مثبت: توافق برگرفته از توافق اوپکی‌ها و بیشتر کشورهای غیراوپک می‌تواند به نظم بخشی بیشتر در بازار و بهبود قیمت نفت و حل مشکلات فوری اقتصادی این کشورها در کوتاه مدت کمک کند.
- نقطه مثبت: به نظر می‌رسد که رویکرد همراهی ایران با توافق نفتی با میانجی‌گری روسیه، می‌تواند زمینه ساز تامین منافع کشور در حوزه‌های راهبردی غیرنفتی – نظیر تامین منافع راهبردی کشور در بحران سوریه- شود.
- نقطه منفی: در میان مدت، با توجه به افزایش بهره وری تولید چاه‌های منابع نامتعارف و کاهش هزینه‌های تولید، هرگونه افزایش قیمت نفت می‌تواند کاهش عرضه اوپک 1.2 میلیون بشکه در روز از طریق افزایش عرضه نفت نامتعارف جبران شود که می‌تواند سهم راهبردی اوپک در عرضه جهانی را تهدید کند.
- نقطه منفی: اولویت حداقلی ایران در حفظ سطح تولید پیشاتحریم خود تامین شد، اما انصاف در کاهش تولید کشورهایی که در دوره کاهش اجباری نفت ایران به افزایش تولید خود پرداختند، صورت نگرفت.
محمد صادق جوکار
کارشناس ارشد موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی
نظر شما