به گزارش شانا، با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1318شمسی، 1939میلادی، اوضاع جهان دگرگون شد و اغلب کشورهای جهان ناچار در یکی از دو جبهه متفقین یا متحدین قرار گرفتند.

در این میان کشور ایران با وجودی که از همان ابتدا سیاست بی‌طرفی اتخاذ کرد، به واسطه سیاست‌های رضا شاه مبنی بر طرفداری از آلمان هیتلری و نیز به دلیل موقعیت استراتژیک، مورد توجه دول متفق قرار گرفت، از این رو با حمله متفقین در سوم شهریور1320 شمسی ایران عملا به صحنه منازعه میان دولت‌های متخاصم تبدیل شد.

عبور نیروهای پیاده و موتوری انگلیس از رود کارون در جنگ جهانی دوم

در مراحل اولیه جنگ، آلمان نازی در اروپا به فتوحاتی دست یافت و استخراج نفت در ایران رو به کاهش نهاد، زیرا بازارهای فروش نفت به کشورهای شرقی و مناطقی که در آن جنگ نبود محدود شد.

با ورود ایتالیا به جنگ، حمل نفت از طریق مدیترانه نیز دچار مشکل شد، از این رو صدور نفت ایران بشدت کاهش یافت، با گسترش جنگ و ورود ژاپن به جنگ جهانی، مناطقی که نفت متفقین را تامین می‌کرد از اختیار آن‌ها خارج شد و در نتیجه اهمیت نفت ایران برای متفقین به ویژه انگلیس افزایش یافت.

نکته مهم این بود که متفقین سوخت جنگنده‌ها و ماشین آلات خود در شمال آفریقا را از ایران تامین می‌کردند و برای این هدف پالایشگاه اختصاصی در آبادان تاسیس شد و تا سال 1321شمسی ظرفیت تولید این پالایشگاه به یک میلیون تن رسید.

دولت انگلیس با افزایش تولید از طرفی و افزایش مالیات بر درآمد از طرف دیگر موجب ضرر ایران شد، در این زمان 80 درصد نفت به انگلیس و تنها 14درصد به آمریکا می‌رسید و آمریکا برای سهم خواهی بیشتر شرکت موبیل و سو کونی واکیوم را وارد جرگه تجارت نفتی ایران کرد.

در این حین روسیه نیز استخراج نفت شمال را حق تقدم خود اعلام کرد، هرچند اقدام‌های روسیه در این زمینه به نتیجه مشخصی نرسید، اما این رقابت‌ها ادامه داشت، بویژه این که سایه جنگ و بحران تامین انرژی نیز بر حساسیت مسئله افزوده بود.

به هر تقدیر حضور متفقین برای غارت این منبع ملی به جایی رسید که برخی احزاب، نخست وزیر وقت یعنی ساعد مراغه‌ای را مورد شماتت قرار داده و به اعطای این امتیازها شدیدا اعتراض کردند.

بدنبال این اعتراض‌ها، مجلس تصویب کرد که دولت اجازه اعطای امتیاز به هیچ یک از دولت‌های بیگانه را ندارد و مجازات سنگینی را برای تخلف از این امر اعلام کرد، این اتفاق آغاز یک تحول جدید در اقتصاد ایران بود که به ملی شدن صنعت نفت ایران انجامید.

انگلیسی‌ها که منافع بسیاری در ایران و سایر کشورهای منطقه داشتند، با سماجت در برابر خواست‌های ملی در زمینه نفت مقاومت کردند، همین مسئله کشاکش‌های سیاسی و حقوقی زیادی را میان 2 کشور رقم زد.

سرانجام دکتر محمد مصدق، نخست وزیر وقت، موفق شد باوجود مخالفت‌های بسیار، قانون ملی شدن صنعت نفت را در 29 اسفند 1320شمسی به تصویب مجلس شورای ملی برساند، اتفاقی که هر چند 2  تا 3 سال بعد با وقوع یک کودتا ناتمام ماند، اما منشاء تحولات بسیاری در ایران و جهان شد.