1- وضعیت اقتصادی اتحادیه اروپا و مشکلاتی که ناحیه یورو با آن روبه رو است امروزه بر کسی پوشیده نیست: وضعیت اقتصادی نه چندان مطلوب یونان، اسپانیا، ایتالیا و حتی دو کشوری که چرخ روند همگرایی در اتحادیه اروپا روی محور اقتصاد آن ها می چرخد، یعنی آلمان و فرانسه و حتی انگلیس، که خارج از حوزه یورو قرار دارد و طی شش ماه گذشته کاهش رشد را تجربه کرده است. به این ترتیب تصمیم اتحادیه اروپا در مورد توقف خرید نفت از ایران تصمیمی شجاعانه نیست بلکه با آگاهی از کاهش فعالیت اقتصادی در کشورهای عضو و به تبع آن کاهش تقاضای نفت اعضا اتخاذ شده است.

2-  زمان اجرای تصمیم نیز کاملا حسابگرانه است. این تصمیم درست در زمانی به اجرا در می آید که تقاضای نفت در کشورهای مصرف کننده به دلیل شرایط فصلی و گرم شدن هوا به کمترین میزان در طی سال کاهش می یابد.  

3- اتحادیه اروپا در شرایطی منع واردات نفت از ایران را به اجرا می گذارد که پیش از آن عربستان برای مدت حداقل شش ماه پیاپی به طور پیوسته تولید نفت خود را افزایش داده است. آمار نشان می دهد که به موازات اعلام تحریم های جدید آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران در آخرین روزهای دسامبر 2011 و نخستین ماه سال 2012 عربستان و دیگر شیخ نشین های حوزه خلیج فارس – با وجود عضویت در اوپک و تصمیم به تثبیت سقف تولید در سطح 30 میلیون بشکه در روز- پیوسته بر میزان تولید خود افزودند به نحوی که میانگین تخطی اوپک از سقف تولید در شش ماه گذشته به حدود یک و نیم میلیون بشکه در روز رسید. چنین اقدامی، در شرایطی که تقاضای فصلی برای نفت کاهش یافته است افزایش موجودی نفت در ذخایر تجاری کشورهای مصرف کننده را به میزان پنج روز بیش از میانگین پنج سال اخیر در پی داشته است.  

4-  اتحادیه اروپا در تصمیم خود کاهش رشد اقتصادی چین و افزایش تولید نفت و گاز در آمریکا و تاثیر آن ها بر کاستن از پی آمدهای ناشی از خروج احتمالی نفت ایران  از بازار را در نظر داشته است.

5- اتحادیه اروپا با انتخاب اول جولای روی بازگشت نفت لیبی به بازار و افزایش عرضه نفت از سوی عراق حساب باز کرده است. از نظر اتحادیه اروپا  تحریم خرید نفت ایران همزمان خواهد بود با افزایش تولید نفت لیبی و عراق که به دلیل نیاز به بازسازی اقتصادی بر میزان تولید خود خواهند افزود.  

اما تصمیم حسابگرانه اتحادیه اروپا می تواند هم پایان یک روند و هم سرآغاز فرایند جدیدی باشد به دلایلی که در ادامه می آید: 

1- تحریم هایی که  پس از تسخیر سفارت آمریکا در سال 1358 از سوی آمریکا و اروپا علیه کشورمان وضع شد در مقایسه با تحریم های امروز بسیار شدیدتر بودند، تحریم هایی که تا زمان آغاز جنگ تحمیلی ادامه یافت و تولید نفت ایران را در آغاز جنگ در شهریور 1359 به یک میلیون و هفتصد هزار بشکه در روز کاهش داد. حال اگر در نظر داشته باشیم که بخشی از تولید نفت ایران نیز به دلیل بمباران تاسیسات نفتی در زمان جنگ از بازار خارج شده است، می توان گفت که کشور پیش از این تحریم های اقتصادی به مراتب شدیدتری را پشت سر گذاشته؛ تحریم هایی که اکنون سی و سه سال از آن می گذرد.

اما ماجرای تحریم های آن روز از این قرار بود که دقیقا 9 روز پس از تسخیر سفارت آمریکا، جیمی کارتر رییس جمهور وقت آمریکا اعلام داشت در واکنش به اشغال سفارت این کشور در تهران واردات نفت از ایران را متوقف خواهد ساخت و دو روز بعد فرمان مسدود کردن دارایی های ایران در آمریکا را صادر کرد. به گزارش نشریه بررسی اقتصادی خاورمیانه (MEES) یک ماه بعد از این رویداد تولید نفت ایران از چهار میلیون به سه و نیم میلیون بشکه در روز کاهش یافت. همزمان کشورهای اروپایی تحریم های مشابهی وضع کردند و شرکت های نفتی از جمله بریتیش پترولیوم و شل خرید نفت از ایران را از ابتدای سال 1980 (دی ماه 59) کاهش دادند به نحوی که خرید نفت این دو شرکت از ایران که در سه ماهه پایانی سال 1979 به ترتیب 365 و 195 هزار بشکه نفت در روز بود در قراردادهای جدیدی که از اول ژانویه 1980 به اجرا در آمد به ترتیب به 125 و 95 هزار بشکه در روز کاهش یافت. این کشمکش ها میان غرب و ایران تا آغاز جنگ ایران و عراق در شهریور 1359 (سپتامبر 1980) که تولید نفت ایران به یک میلیون و هفتصد هزار بشکه در روز کاهش یافت، ادامه یافت.(حشمت الله رضوی: اوپک و سیاست نفتی جمهوری اسلامی ایران؛ تهران، انتشارات چاپخش، 1380، ص 203)

2 – تحریم های آن زمان سرآغاز روندی بود که پی آمدهای آن در روابط امروز آمریکا و ایران آشکار است. کشمش های دو کشور بر سر مسائل گوناگون منجر به توقف مبادلات نفتی میان دو کشور شد به نحوی که سال هاست حتی یک بشکه نفت از ایران روانه بازار آمریکا نمی شود بدون این که هر یک از دو کشور از وضعیت جدید آسیبی دیده باشند. تحریم خرید نفت ایران توسط اتحادیه اروپا در نهایت ممکن است روند مشابهی را در پی داشته باشد، روندی که پی آمدهای آن دشوارتر از روند توقف مبادلات نفتی میان ایران و آمریکا نخواهد بود. 

3- زمانی که تحریم های شدید آمریکا و اروپا پس از تسخیر سفارت آمریکا به اجرا گذاشته شد و تولید و صادرات نفت ایران را به شدت کاهش داد، ایران در بازار جهانی نفت موقعیت شکننده ای داشت، زیرا در آن زمان کشورهای صنعتی غرب عمده ترین مصرف کنندگان نفت بودند و جایگزین کردن آنان در بازار جهانی نفت به دشواری ممکن بود. اما در فاصله سی و سه سالی که از آن تحریم ها می گذرد بازار جهانی نفت به شدت دگرگون شده است. اکنون کشورهای آسیایی عمده ترین خریداران نفت جهان به شمار می آیند و بخش عمده ای از افزایش تقاضای جهانی نفت به کشورهایی مانند چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و دیگر کشورهای اقتصادهای رو به رشد آسیای جنوب شرقی و حتی خاورمیانه تعلق دارد. به این ترتیب تحریم های جدید اتحادیه اروپا ایران را به سوی تمرکز بیش از پیش بر مقاصد صادراتی در بازار آسیا سوق خواهد داد، بازاری که در آن چین به دومین مصرف کننده عمده نفت جهان پس از آمریکا بدل شده است.

4- جدای از تحریم خرید نفت، بیمه نفتکش ها از نظر حقوقی و مالی چالش های جدیدی را ایجاد کرده است. اکنون به نظر می رسد خریداران نفت ایران در آسیا در صدد یافتن راه هایی هستند تا بر این چالش فایق آیند. هند، ژاپن و چین به عنوان خریداران عمده نفت ایران در پی یافتن راهکارهای جدیدی هستند. چنانچه این راهکارها کارآمد باشند روندهای جدیدی در صنعت بیمه نفکش ها آغاز خواهد شد که اجرایی شدن آن ها بر شکستن انحصار اروپا بر بیمه نفتکش ها بی تاثیر نخواهد بود. 

حشمت الله رضوی