حدود یکسال از زمانی که بیژن زنگنه وزیر نفت دستور توقف تولید بنزین پتروشیمی ها را  صادر کرد می گذرد، بنزینی که به گفته رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هیچ شکی در آلاینده بودن آن نیست و یکی از عوامل بروز سرطان شناخته شده است. با این حال، مخالفان این تصمیم دولت یازدهم همچنان بر طبل سرطانزا نبودن و آلاینده نبودن این سوخت می‌کوبند و به محض افزایش آلودگی هوا  این سیاست دولت را زیر سئوال می‌برند، اما استاد پلیمر دانشگاه امیرکبیر می گوید: آنها که امروز مدافع سوخت تولیدی پتروشیمی‌ها هستند مجبورند از موضع گذشته خود دفاع کنند برای این که اگر از موضعشان عقب نشینی کنند باید پاسخگوی تولید سوختهای آلوده و آسیبی که به سلامتی مردم وارد کرده اند، باشند. او می‌گوید:"بنزن در گذشته بهترین حلال برای پاک کردن مواد آغشته ضدپلیمر بود؛ اما بعدها مشخص شد که بنزن ماده‌ای سرطانزاست و کسانی که با این ماده سرو کار دارند، باید از سرطانزا بودن آن کاملا آگاه بوده و امروز استفاده از آن حتی در آزمایشگاهها تابع مقررات سختی است."

گفتگوی شانا را با فرامرز افشار طارمی، رئیس گروه مستقل شیمی دانشگاه امیرکبیر در ادامه می خوانید:

چهارسال پیش بنا به ضرورت و تحریم بنزین، برخی مجتمعهای پتروشیمی ملزم به تولید سوخت شدند، همان زمان نیز عده‌ای معتقد بودند پتروشیمی‌های کشور نباید به تولید سوخت بپردازند زیرا فرایند تولید فراورده در این واحدها با پالایشگاهها تفاوت دارد. با این حال به مدت 4 سال حدود 4 مجتمع 8 میلیارد لیتر سوخت تولید کردند اما بعد از گذشت چهار سال دولت یازدهم دستور توقف تولید بنزین پتروشیمی‌ها را صادر کرد، این دستور با این که موافقانی داشت اما منتقدان سرسختی را هم به دنبال داشت، به نحوی که عده‌ای دولت را به اهمال کاری در مقابل این کار (تولید سوخت از مجتمعهای پتروشیمی و بی نیازی به واردات بنزین) متهم کردند، مهمترین تکیه‌گاه منتقدان توقف تولید بنزین پتروشیمی‌ها، تولید بنزین با کیفیت بالا و آلایندگی پایین بنزین تولیدی در این مجتمعهاست. آیا به لحاظ علمی، بنزینی که این مجتمعها تولید می کنند استاندارد است؟

براساس گفته رئیس سازمان محیط زیست، ملاک اصلی بررسی کیفیت سوخت تولیدی مجتمعهای پتروشیمی جایگاههای بنزین و بنزینی که دست مصرف کننده می‌رسد، است. گفته شده است بنزینی که در مجتمعهای پتروشیمی تولید می‌شود به دلیل بدسوزی موتور خودروها و 50 برابر شدن میزان بنزن موجود در هوا از حد استاندارد می‌گذرد، البته هم اکنون نیز به استاندارد لازم نرسیده‌ایم، اما میزان بنزن موجود در هوا بسیار تنزل پیدا کرده و آلودگی زیست محیطی ناشی از آن به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. این را هم بگویم که تنفس این بنزن باعث مرگ می شود.

اما در مورد تولید سوخت مجتمعهای پتروشیمی باید بگویم که هر مجتمع پتروشیمی برای هدف خاصی طراحی شده است حتی خوراک آنها هم باهم تفاوت دارد. بنابراین مشخص است که تغییر فرایند این مجتمعها برای تولید سوخت به لحاظ علمی مورد تایید نیست.

آیا همان زمان، یعنی چهارسال پیش هم این عقیده را داشتید؟

ببینید، دولت دهم دستور داد تا مجتمع‌های پتروشیمی سوخت تولید کنند. من همان زمان هم معتقد بودم می‌توانیم بنزین کمتر اما سالم‌تری مصرف کنیم. اگر مجتمعهای پتروشیمی ما می توانستند این فرایند را انجام دهند در لایسنسی که به آنها فروخته بودند، این مساله را ذکر می‌کردند و می‌نوشتند که می‌توانید با این خوراکی که در اختیار شما قرار می گیرد سوخت هم تولید کنید اما چنین چیزی در لاینسس پتروشیمی‌ها وجود ندارد.

همان زمان هم همه شیمیدانها مخالف تولید این محصول بودند زیرا برای تاکید بر استاندارد بودن این بنزین باید مشخص شود که چه موادی در آن به کار رفته است و آن محصول باید آنالیز شود. حال باید از رئیس قبلی سازمان استاندارد پرسید مطابق کدام استاندارد اجازه تولید این سوخت را به پتروشیمی ها داده است.

اما این اتفاق افتاد و اتفاقا همان زمان هم گروهی معتقد بودند کار بزرگی صورت گرفت و بنزین با کیفیتی هم تولید شد.

مجتمع‌های پتروشیمی برای تولید بنزین طراحی نشده‌اند. خوراک این مجتمع‌ها مواد آروماتیکی است که همه این مواد سمی هستند. این را هم بگویم که مجتمعهایی که قرار شد بنزین تولید کنند باید بسیاری از فرایندهایشان را تغییر می دادند، باید دید چه ماده‌ای به عنوان خوراک اولیه برای تولید بنزین در این مجتمع‌ها استفاده شده است. خوراک نفتی که در اختیار پالایشگاهها قرار می گیرد دارای برشهایی است که توسط برج تقطیر انجام می شود. این برشها از بالا گازها، اترها، بنزین، کروزن، گازوئیل، پارافین و در مرحله آخر هم قیر را جدا می کنند. برای تولید این محصولات هم پالایشگاهها با حداکثر ظرفیت در حال فعالیت بودند. حال باید دید چه محصولی از یکی از پایین دستی های این تقطیر گرفته شده و به بنزین پتروشیمی بدل شده است. در غیر این صورت اگر برای تولید سوخت توسط پتروشیمی ها از برشهای نفتی استفاده می شد، این کار توسط پالایشگاهها انجام می شد که ماده اولیه آنها نیز مشخص بود.   

زمانی که  پتروشیمی های کشور به تولید بنزین اقدام کردند شما هم مشاور یکی از این مجتمعها بودید؟ 

در آن زمان شخصی مدیرعامل یکی از مجتمعهای پتروشیمی کشور بود که 35 سال اپراتور بوده است و من نمی‌توانستم مشاور ایشان باشم. به اعتقاد من، تولید سوخت در مجتمعهای پتروشیمی کار بسیار بیهوده‌ای است زیرا به راحتی می‌توانستند محصولات پتروشیمی را صرف تولید محصولات پلیمری و پلاستیکی کرده و یا صادر کنند. ایران کشور ثروتمندی است و حتماً می‌توانست کمبود بنزین را با ارز صادرات جبران کند.

اما آن زمان ما تحریم بودیم.

بله. اما می‌توانستیم از راههای دیگری برای کنترل مصرف بنزین استفاده کنیم نه این‌که به تولید سوخت در مجتمعهای پتروشیمی به قیمت جان مردم اقدام کنیم. پتروشیمی‌های ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان مواد شیمیایی در منطقه هستند و با درآمد این مجتمعها می‌شود هر ماده‌ای را که نیاز باشد وارد کشور کنند. مشکل اینجاست که به دلیل زنجیره‌ای بودن فعالیت پتروشیمی‌ها، اگر خط تولید یکی از مجتمع‌ها متوقف شود، بقیه نیز از فعالیت باز می‌مانند.

اما ادعا شده است که بنزنی که پتروشیمی‌ها تولید کردند مرغوب بوده است.

بنزن هرچه خالص‌تر باشد، کشنده‌تر و سمی‌تر است. حتی 50 ppm بنزن در فضا مسموم کننده است. ضمن این که بنزن مرغوبی که پتروشیمی ها تولید می کنند برای تولید محصول دیگری به کار می‌رود مثلا پتروشیمی بندر امام بنزن را به زایلن که حلال بسیار خوب نفتی است بدل می‌کند اما در کل، بنزن سرطانزاست. زمانی که بنزین در اگزوز ماشینها می سوزد در پیستونها انفجاری رخ می دهد اما مقداری از این ماده، نسوخته بیرون می‌آید که این نسوخته‌ها باعث مشکل می‌شوند. مرغوب‌ترین بنزین را هم با عدد اکتان آن مشخص می‌کنند. هیدروکربنهایی که آلیفاتیک هستند و هشت کربن دارند بهترین نرم سوزی را برای موتور خودرو دارند، اما اگر از این مقدار کوچکتر باشند، سخت سوزی را برای موتور خودرو به همراه دارند.

در مورد پتروشیمی‌ها این اتفاق افتاد؟

ببینید. به مواردی در مورد کنترل کیفیت بنزین و میزان ترکیبات به کار گرفته در این سوخت اشاره کردم که همه مربوط به تولید آن به وسیله برشهای نفتی است؛ اما اگر بخواهیم بنزین را از برشهایی غیر از برشهای نفتی تولید کنیم و یا این که هیدروکربنهای سنگین‌تر را دستکاری کرده و آنها را برش دهیم و به مولکولهای قابل سوخت بدل کنیم قطعا در کیفیت تولیداتمان مشکلاتی وجود خواهد داشت. ضمن این‌که گفتم بنزن ماده بسیار خطرناکی است و باید در استفاده از آن، تمام نکات ایمنی را رعایت کرد. 

سمانه بیدمشک