نفت و مشتقات آن آلودگی های فراوانی به دنبال دارد و به علت آن که جامد نیست، به راحتی در آب و در خشکی منتشر می شود. آلودگی های نفتی تنها به کشتی ها مربوط نمی شود، هرچند این آلودگی به نوبه خود از عمده ترین دلایل آلودگی آب ها به شمار می رود.

بهره برداری از منابع زیر زمینی نظیر معادن و میدان های نفتی دقت و مهارت فوق العاده ای می خواهد. چنانچه این بهره برداری ها بدون برنامه و نظارت و حضور کارشناسان باشد، صدمات جبران ناپذیری به محیط زیست وارد می کند. به عنوان مثال ایجاد نفت به دلیل آنکه میلیون ها سال طول کشیده و اکثراً در مناطقی است که کمتر تحت نفوذ انسان بوده، به مراتب سخت تر از ایجاد نیروگاه جدید است.

کمترین حضور انسان بیشترین آلودگی و تغییر را به دنبال دارد. قرار دادن سکوهای نفتی و وسایل حفاری در مناطق دور افتاده نیز باعث تخریب محیط زیست و همچنین تغییر بافت زیستی منطقه می شود.

آلودگی های خاک را می توان به ۳ دسته عمده تقسیم بندی کرد: ۱- ریختن زباله، 2-دفع نادرست زباله ها، ۳- آلودگی های شیمیایی

از این میان آلودگی های شیمیایی صدمات زیان بارتری به دنبال دارد. آلودگی های شیمیایی نظیر نفت و یا کودهای شیمیایی در خاک نفوذ کرده و طراوت و شادابی خاک را از بین می برند. در نتیجه گل ها و گیاهان نمی توانند رشد کرده و اقدام به جذب دی اکسید کربن و تولید اکسیژن کنند. از سوی دیگر در خاک هزاران موجود زنده وجود دارد که به زنده بودن خاک کمک می کنند. استفاده از آفت کش های شیمیایی که عمدتاً به صورت اسپری است باعث انتشار سریع این سموم در فضای اطراف می شود.

طبق تحقیقاتی که از سوی آکادمی علوم آمریکا انجام شده است، مشخص شد که سالانه بطور متوسط سه میلیون و 100 هزار تن نفت وارد آب های جهان می شود؛ که نیمی از آن از لوله های انتقال نفت ناشی می شد.

بزرگترین و زیانبارترین آلودگی های نفتی به هنگام وقوع جنگ است. به عنوان مثال در سال ۱۹۹۱ و در حمله به کویت به دلیل حمله عراق به نفتکش ها و سکوهای اکتشاف نفت چیزی در حدود ۹۱۰ میلیون لیتر نفت وارد آب های نیلگون خلیج فارس شده بود. آلودگی های نفتی هنگامی که به نزدیکی ساحل می رسند، صدمات بیشتری دارند. در نزدیکی ساحل و به دلیل حضور انسان در این مناطق میزان آلودگی ها و خطرات آن به مراتب بیشتر است.

در بسیاری از مناطق سکوهای حفاری در دریاها مستقر است. این سکوها پس از کشف نفت با دریل های مخصوص اقدام به حفاری و استخراج و سپس انتقال نفت می کنند. در حفاری ها این نکته باید مد نظر قرار بگیرد که کمترین آسیب را بر روی موجودات دریایی نظیر ماهی ها داشته باشد. نکته ای که در باره این سکوها باید مد نظر داشت استحکام آنهاست زیرا که ممکن است در اثر طوفان های دریایی این سکوها واژگون شده و میلیون ها لیتر نفت وارد آب شود.

عمده ترین آلودگی نشت نفت از لوله های انتقالی از بستر دریاست. کوچکترین برخورد با این لوله ها باعث انتشار آلودگی می شود، آلودگی که شاید جبران آن چندین و چند سال طول بکشد. در کنار این آلودگی که مستقیماً وارد آب ها می شود، نشت لوله های انتقال نفت نیز باعث آلودگی می شود. اکثر این نشت ها عمدتاً به دلیل فرسوده بودن لوله های انتقال است. ایجاد پست های نظارت و بازرسی نیز به دلیل طولانی بودن و دشوار بودن راه های انتقال بسیار پر هزینه است.

آلودگی ها بیشتر بر زندگی انسان ها اثر می گذارند. علاوه بر آن بسیاری از موجودات نظیر مرغ ماهی خوار از حیوانات دریایی تغذیه می کنند. آلودگی های نفتی موجب خواهد شد که چرخه طبیعی زندگی جانوران دریایی به مخاطره بیفتد. این تغییر در چرخه زیستی باعث تغییر در حیات انسان نیز می شود.

بسیاری از شرکت های نفتی امروزه به دنبال روش های جدید در انتقال نفت هستند تا خطرهای زیست محیطی کمتری به دنبال داشته باشد. با این همه استفاده از انرژی های جایگزین و تجدید پذیر نظیر انرژی باد، خورشید و از همه مهمتر انرژی هسته ای در تولید انرژی از جمله کم هزینه ترین، با صرفه ترین و پاک ترین راه های تولید انرژی است.

اثرات مخرب نشت نفت در دریا

همانطور که در بالا گفته شد، نشت نفت در دریا از کشتی ها، چاه های نفت، تاسیسات ساحلی و غیره خسارات زیست محیطی و اقتصادی فراوانی به دنبال دارد. نتایج مطالعات در مورد سرنوشت آلودگی نفتی دریاها و روند خود پالایی دریا نشان می دهد مواد سبک نفتی تبخیر شده و مواد آروماتیک تا حدی به صورت محلول در می آیند و ترکیبات سنگین به صورت گلوله های نفتی (Tarball) به ساحل آمده یا در بستر دریا ته نشین می شود و سایر ترکیبات بصورت ذرات معلق در آب دریا مخلوط می شوند. به این ترتیب سمیت نفت با گذشت زمان و تغییرات فیزیکی و شیمیایی اعمال شده بر آن کاهش می یابد.

مقدار کمی از این ترکیبات به وسیله باکتری ها و سایر موجودات شکسته می شود. مواد نفتی از منابع مختلفی وارد آب می شود و بیشترین منابع آلودگی مربوط به چاه های نفتی و دکل ها و سکوهای بهره برداری نفت است.

از جمله حوادث مربوط به چاه های نفتی حادثه نشت نفت خلیج مکزیک را می توان نام برد. آلودگی نفتی در دریاها و جوامع گیاهی و جانوری و اکوسیستم دریاها اثرات مخربی را می گذراند و در این میان بیشترین آسیب به ماهیان دریاهای آلوده به نفت وارد آمده که بر اقتصاد آسیب میرساند.

عوامل بسیاری در میزان خسارات ناشی از نفت وجود دارد از جمله آنها مقدار مواد نفتی و شرایط آب و هوایی، کدورت و فصل می باشد. با توجه به اهمیت حفظ اکوسیستم های آبی کشور و سلامت پروتئین دریایی و اقتصاد لازم است در کاهش آلودگی دریاها به ویژه آلودگی نفتی کوشا باشیم؛ که برای واکنش در برابر لکه نفتی سه قسمت کلی محدود کردن پاکسازی و برداشت لکه نفتی وجود دارد که با بکار بردن این سه راه حل گام بزرگی در پاکسازی دریاهای آلوده به نفت برداشته می شود.

عمده آلودگی دریاها از چاه های نفتی است

دریاهای جهان متاسفانه در دهه های اخیر به عنوان مدفن آلاینده ها، مخصوصا آلاینده های نفتی از سوی انسان استفاده می شود. مساله آلودگی محیط زیست دریاها از زمان تاسیس سازمان تخصصی سازمان ملل متحد، یعنی سازمان جهانی دریانوردی مورد توجه ویژه قرار گرفت؛ اما با رشد سریع آلودگی دریا به دلیل نشت نفت از کشتی ها و سراریز شدن ضایعات صنعتی و فاضلاب های شهری به دریا، متدها و رویکردهای جدیدی به وجود آمد.

حدود 60 درصد ذخایر نفتی دنیا در خلیج فارس و به همین نسبت صادرات نفت از این خلیج صورت می‌پذیرد و همچنین حدود 90 درصد صادرات نفت و فرآورده های نفتی توسط نفتکش های دنیا از تنگه هرمز انجام می شود که براساس آمار سازمان بنادر و دریانوردی سالانه 40 هزار شناور از این تنگه عبور می کنند.

در کنار آلودگی های نفتی ناشی از حدود 70 سکوی فعال نفتی در خلیج فارس، عمده آلودگی های دریایی در این منطقه را تردد نفتکش ها از تنگه هرمز، آب توازن کشتی هایی که هنوز از سازمان جهانی دریانوردی مجوز نگرفته اند و تخلیه آب موتورخانه ها و قاچاق سوخت اشاره کرد.

فاضلاب شهری پساب صنایع بزرگ که در مجاورت دریا قرار دارند، پساب های سکوهای نفتی و پساب پالایشگاه هاست که با توجه به رعایت استانداردهای اعلام شده باز هم این اتفاق می افتد که می توان این اتفاقات را با مدیریت و امکانات به روز بررسی و رفع و رجوع کرد.

از سال 83 آخرین مصوبه شورای عالی محیط زیست عنوان کرد هر صنعت، مراکز خدماتی و هر نوع فعالیتی که در کنار سواحل دریا مستقر می شود شامل مطالعات ارزیابی قرار می گیرد و از آن زمان به بعد تمام صنایع حتی دهکده های ساحلی و مجتمع های توریستی و کارگاه های خدماتی و انبارها شامل مطالعات قرار می گیرند و در هر مرحله اجرا تا مجوز نگیرد، به بهره برداری نخواهد رسید.

آلودگی نفتی و نفتکش ها

آلودگی نفتی دریا توجه محافل عمومی را به راحتی به خود جلب می کند. چون قابل مشاهده بوده و اکثر مردم چه مستقیماً در هنگام شنا در سواحل و چه از طریق تصاویر پخش شده در تلویزیون و مطبوعات با اندک فاصله زمانی نسبت به وقوع حادثه از آن مطلع می شوند. البته بروز آلودگی نفتی فقط از طریق واژگونی نفتکش ها نیست؛ بلکه راه های مختلفی برای ورود آلودگی هیدروکربن های نفتی به دریا وجود دارد.

یکی از راه های انتقال آلودگی نفتی به ویژه در بنادر، شستشوی محفظه بارگیری نفتکش ها و همچنین آبگیری این محفظه ها برای حفظ تعادل نفت در طول مسیر برگشت به سمت حوزه نفتی است. برای این که درک بهتری از مقدار حجم تانکرهای یک نفتکش داشته باشیم به اعداد زیر توجه کنید:

حجم تولیدی نفت در حدود 3 بیلیون تن در سال بوده که نیمی از آن از طریق دریا حمل می شود. طی تخلیه‌ محموله نفت توسط نفتکش ها مقداری از نفت با چسبیدن به دیواره ها در مخزن باقی می ماند، که در یک تانکر دویست هزار تنی تا 800 تن در حد بیشینه (ماکزیموم) می رسد. آب توازن (آبی که در محفظه ها آبگیری می‌شود برای حفظ تعادل) کثیف و همراه نفت است و طی سفر بازگشتی به دریا تخلیه می شود و مسئول قسمت اعظمی از آلودگی های نفتی اقیانوس های جهان است. 

راه های دیگر نشت نفت را حوضچه های تعمیر (منظور اماکن تعمیر و سرویس دوره ای نفتکش هاست)، پایانه‌های دریایی، نفت های سوختی و تراوشی، تصادف تانکرهای نفتکش، تصادفات شناورهای دیگر و خروج مواد سوختی از مخازن سوختی آنها، تولید نفت دور از ساحل، اتمسفر (احتراق ناقص بنزین یا گازوئیل در موتور وسایل نقلیه موجب آزاد شدن هیدروکربن های نفتی به داخل اتمسفر می شود)، فاضلاب های شهری و صنعتی، پالایشگاه های ساحلی، ورودی رودخانه ها و شهرها (مثلاً در فرانسه و ایتالیا فقط 20 تا 25 درصد از روغن موتور فروخته شده بازیافت می شود و این شک به وجود می آید که با افزایش رانندگانی که خودشان اقدام به تعویض روغن موتور خود می کنند این مقدار به آبراه ها و یا روی زمین و سپس به رودخانه ها و دریا منتقل شود)، منابع طبیعی مثل دریاچه های طبیعی قیر و  موارد دیگر می توان نام برد.

از آثار مهم آلودگی آب با منشا نفت یا پساب ها، مشکلات زیست شناختی است که برای موجودات زنده دریایی بوجود می آید. از آن جا که نفت خام یک ماده خالص نیست و در آن انواع هیدروکربن ها با تفاوت های فیزیکی و شیمیایی مختلف وجود دارد، هنگامی که دریا را آلوده می سازد، به اشکال گوناگون تبلور پیدا می کند که غالباً برای آبزیان مضر است.

تعدادی از آن ها که سبک ترند، بسرعت تبخیر می شوند و هوا را آلوده می سازند. بخشی دیگر بصورت ذرات معلق در دریا شناور باقی می مانند که گاهی ماهیان آن ها را می خورند و دچار مسمومیت می شوند. قسمت هایی از نفت جذب پوست آبزیان دریا می شود و تعدادی نیز رسوب کرده و باعث آلودگی موجودات کفزی می شود. قسمتی نیز به شکل لایه نازکی در سطح دریا قرار گرفته از نفوذ نور خورشید می‌کاهند. بالاخره بخشی نیز بصورت توده هایی در می آیند که در اثر جریان آب و باد بطرف ساحل رفته و سبب آلودگی آن می شوند.

سرازیر شدن انواع پساب های صنعتی بویژه نفت و فراورده ها و سموم، ضمن آلوده ساختن آب دریا، حیات آبزیان را نیز به خطر انداخته است. اینجاست که وجود یک نظام نامه محکم و قاطع و اجرای آن توسط تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر احساس می شود. این طور نباشد که کشوری تمام تلاش خود را برای کاهش بار آلودگی نفتی از تاسیسات خود بکند و کشوری دیگر انگار نه انگار.

راه های متفاوتی برای رفع آلودگی نفتی در آب دریاها استفاده می شود، از جمله سوزاندن نفت شناور روی آب، جمع آوری نفت شناور البته به مقدار محدود (به دلیل نبود ابزار مناسب این عملیات)، جمع آوری نفت های ته نشین شده در ساحل و راه طبیعی آن ته نشین شدن و تجزیه شدن توسط باکتری ها در لایه‌های مختلف آب است که این اتفاق به زمان زیادی نیاز دارد.

به هر حال این نحوه استفاده ما از منابع طبیعی است که واکنش خوب یا بد طبیعت را به ما نشان می‌دهد. هرچه مسئولانه تر و معقولانه تر از منابع طبیعی استفاده ببریم کمتر گرفتار نفرین طبیعت می شویم.

دکتر علی امامی میبدی              

دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی