آزادگان جنوبی با همه فراز و نشیبهایش و پس از سالها، در آستانه افزایش چند ده هزار بشکهای تولید قرار گرفته است؛ میدانی که ضریب بازیافت آن با بیش از 30 میلیارد بشکه ذخایر نفت درجا از 6 درصد تجاوز نمیکند. از همین رو قرار است ازدیاد برداشت در این میدان در قالب اجرای قراردادهای جدید نفتی بهطور جدی دنبال شود. حال که قرار است برداشت نفت از آزادگان جنوبی افزایش یابد و با برگزاری مناقصه در آیندهای نزدیک و امضای قرارداد، روند تحقق اهداف توسعهای این میدان شتاب گیرد، این سئوال مطرح میشود: «به واسطه کندی روند کار توسعه آزادگان و پیشگامی عراق در برداشت از مجنون طی این سالها، چه میزان نفت از ایران به سمت عراق مهاجرت کرده است؟»؛ سئوالی که مدیر برنامهریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران در پاسخ به آن میگوید: «نه تنها در آزادگان جنوبی بلکه در تمام میادین مشترک، مهاجرت نفت موضوع حادی نیست زیرا میزان مهاجرت به دلایل فنی مختلف که از ماهیت نفت نشات میگیرد، جزیی است». فارغ از آنکه بیتردید سالها تاخیر در توسعه میدان آزادگان جنوبی، کشور را از منافع بسیاری محروم کرده است اما این موضوع به بهانهای تبدیل شد برای ادامه گفتوگو با دکتر کریم زبیدی و کسب اطلاعات بیشتر درباره چند و چون مهاجرت نفت و گاز در میادین مشترک:
آقای دکتر؛ مهاجرت هیدروکربورها در میدانهای مشترک تابع چه عواملی است؟
عامل اصلی مهاجرت، اختلاف فشار است. تولید از یک مخزن بهطور طبیعی افت فشار را به همراه دارد و به دنبال این افت فشار، سیال از جاییکه فشار بالاتری دارد به جای کمفشارتر حرکت میکند. اما در میزان مهاجرت عوامل مختلفی تاثیر دارند مثل نفوذپذیری (Permeability)، میزان افت فشار، تحرکپذیری (Mobility) و گرانروی (Viscosity).
با این حساب، همین تحرکپذیری کمِ نفت باعث کاهش مهاجرت آن میشود؟
بله. یکی از عوامل جزیی بودن مهاجرت نفت، تحرکپذیری کمِ آن است. اگر با استناد به آمار مقایسه کنیم، تفاوت میزان مهاجرت نفت و گاز به دست میآید و با استناد به فرمولهای موجود میتوان میزان مهاجرت هیدروکربورها را با درنظر گرفتن مولفههای گوناگون حساب کرد.
می توانید در اینباره یک مثال بزنید؟ ابتدا در حوزه نفت.
بله. ببینید برای محاسبه میزان مهاجرت نفت و گاز میتوان از فرمولهای مختلفی استفاده کرد که ساده ترین آن، فرمول دارسی است. اگر جریان سیال را لایهای و آرام (Laminar Flow) و نه گردابی و آشفته در نظر بگیریم و به همان سادهترین فرمول یعنی رابطه دارسی استناد کنیم، میتوانیم میزان مهاجرت را بر مبنای میزان سرعت سیال بسنجیم. طبیعی است اگر سرعت سیال کم باشد، میزان مهاجرت کمتر است و یا سیال هر چه سبکتر باشد، مهاجرت آن هم بیشتر میشود. در مقابل گرانروی هرچه بیشتر باشد، میزان کمتری از سیال مهاجرت میکند و به همین دلیل میزان مهاجرت گاز خشک بیشتر است. برای محاسبه میزان مهاجرت نفت در یک نمونه ذهنی، می توانیم درصد نفوذپذیری را پنج میلی دارسی، گرانروی را 15 سانتیپویز و افت فشار را 100 پیاسآی فرض و بر اساس آن محاسبه کنیم.
اگر افت فشار را بالاتر فرض کنیم مثلا 500 پیاسآی، تا بتوان به عددی رسید که به طور تقریبی بیانگر حداکثر میزان مهاجرت نفت باشد، چطور؟
مشکلی نیست. همانطور که اشاره کردید 500 پیاسآی افت فشار بالایی است و تقریبا باید حدود 10 تا 15 سال برداشت از یک مخزن نفتی صورت گیرد تا افت فشار به این سطح برسد. با حساب نفوذپذیری به میزان پنج میلیدارسی، گرانروی 15 سانتیپویز و افت فشار 500 پیاسآی (دقایقی از وقت مصاحبه به محاسبات می گذرد)، سرعت سیال به 6-10 * 3.72 (m/s) میرسد و با این سرعت، میزان حرکت سیال در طول یکسال بالغ بر 115 متر می شود. بنابراین اگر شرایط را به نحوی در نظر بگیریم که میزان مهاجرت در محدوده حداکثری باشد، حرکت سیال در طول یک سال 115 متر و در طول 20 سال، 2314 متر خواهد بود. البته در اینجا صرفا موضوع با توجه به دلتا پی مورد توجه قرار گرفته است.
بنابراین اگر بهطور مثال ویسکوزیته نفت افزایش یابد، با احتساب همین میزان نفوذپذیری و افت فشار، سرعت سیال باید کمتر هم بشود.
دقیقا. فرض میکنیم گرانروی به جای 15 سانتیپویز، 40 سانتیپویز باشد. در این صورت با حساب نفوذپذیری به میزان پنج میلیدارسی و افت فشار 500 پیاسآی، سیال در طول یکسال تنها 43.2 متر حرکت می کند که این رقم در طول بیست سال می شود 864.7 متر. حرکت به اندازه 43 یا 44 متر در طول یکسال، بسیار ناچیز است و همانطور که در این دو مثال مشاهده کردید، اگر مولفهها را سختگیرانه انتخاب کنیم، حرکت نفت در بیشترین حالت از 115 متر در سال تجاوز نمی کند.
در گاز چطور؟
سرعت حرکت گاز بیشتر است. برای محاسبه میزان جابجایی گاز، اگر نفوذپذیری را یک میلیدارسی فرض کنیم، گرانروی را 0.01 سانتیپویز و افت فشار را هم 500 پیاسآی، یعنی باز هم افت فشاری را مدنظر قرار دهیم که معمولا در یک مخزن گازی با سابقه تولید حدود 10 تا 15 سال برداشت شاهد هستیم، در این صورت (مجددا دقایقی به انجام محاسبات می گذرد) سرعت سیال 3- 10* 1.12 (m/s) خواهد شد که میشود حدود 96.7 متر در روز و یا حدود 35 کیلومتر در سال. بنابراین به طور کلی مهاجرت نفت بسیار کند صورت میگیرد بطوریکه حتی در نفتهای سنگین میتوان از آن صرفنظر کرد و در مقابل در مخازن گازی، هر چه گاز سبکتر و اصطلاحا خشکتر باشد، مهاجرت با سرعت بیشتری صورت میگیرد. بنابراین باید روند توسعه مخازن گازی مشترک به خصوص مخازن حاوی گاز خشک تسریع شود.
هانیه موحد
نظر شما