میدان گازی سراجه نخستین مخزن ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز طبیعی در ایران با هدف پشتیبانی از شبکه سراسری در زمان اوج مصرف گاز از سال ۱۳۹۴ وارد مدار بهره‌برداری شد و اکنون در مسیر توسعه‌ای جدید قرار دارد. این میدان که با ویژگی‌های زمین‌شناسی خاص در دل کویر مرکزی ایران واقع شده با استفاده از زیرساخت‌های بهینه و فناوری‌های بومی، ظرفیت ذخیره‌سازی سالانه یک میلیارد مترمکعب گاز و برداشت روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب را پشتیبانی می‌کند.

طرح توسعه فاز دوم این میدان با هدف افزایش تاب‌آوری شبکه گاز کشور و تقویت پیک‌سایی در فصول سرد، از سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در دو بخش پایین‌دستی و بالادستی آغاز شد و با تکمیل آن تا پایان امسال، ظرفیت ذخیره‌سازی به ۱.۵ میلیارد مترمکعب و سقف برداشت روزانه به ۱۵ میلیون مترمکعب می‌رسد. میدان سراجه همچنین به‌دلیل نزدیکی به سایر طرح‌های ذخیره‌سازی مانند نصرآباد و شوراب در آستانه تبدیل‌ شدن به یک هاب منطقه‌ای گاز قرار دارد و از منظر اقتصادی نیز به‌عنوان یکی از کم‌هزینه‌ترین روش‌های ذخیره‌سازی در مقایسه با سایر گزینه‌های جهانی شناخته می‌شود.

سعید رجب‌زاده، مجری طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران در گفت‌وگو با خبرنگار شانا درباره تاریخچه این میدان گفت: میدان سراجه  سال ۱۳۳۸ کشف و در فاصله ۱۳۰ کیلومتری جنوب تهران، ۴۰ کیلومتری جنوب‌ شرقی شهر قم و ۵۰ کیلومتری شمال شهر کاشان در مرز صحرای کویر واقع شده است. تاکنون ۱۶ حلقه چاه در این میدان حفاری شده است و فاز اول طرح توسعه برای تبدیل مخزن سراجه به مخزن ذخیره‌سازی گاز در سال ۱۳۸۴ آغاز شد و تأسیسات ذخیره‌سازی و برداشت گاز با ظرفیت فشرده‌سازی و تزریق یک میلیارد مترمکعب در فصول گرم سال و حداکثر ۱۰ میلیون مترمکعب برداشت روزانه در چهار ماه سرد سال، بسته به اقلیم و شرایط آب‌وهوایی کشور، در سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری رسید.

وی الگوی تزریق و برداشت گاز در این میدان را چنین توضیح داد: الگوی تزریق برای مخازن در حال توسعه تعریف می‌شود و از آنجایی‌ که این مخزن تخلیه شده، به‌طور کلی در ماه‌های گرم سال (حدود هشت ماه)، گاز طبیعی از شبکه سراسری گاز به مخزن سراجه تزریق و در فصول سرد سال (حدود چهار ماه)، گاز ذخیره‌شده برداشت و به سمت شبکه توزیع هدایت می‌شود.

افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی؛ گام بلند سراجه 

مجری طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران با اشاره به ویژگی‌های زمین‌شناسی این میدان بیان کرد: این میدان یک طاقدیس شمال غربی _ جنوب شرقی است که ۲۵ کیلومتر طول و ۵ کیلومتر عرض دارد. این مخزن از نوع ترک‌دار است و تولید و تزریق از طریق شکاف‌های طبیعی صورت می‌گیرد. ماتریس سنگ مخزن نیز بیشتر بسیار تنگ‌تراوا (Tight) است و نقش چندانی در تولید و تزریق ندارد. ظرفیت فعلی ذخیره‌سازی گاز در میدان سراجه سالانه یک میلیارد مترمکعب است و معادل همین مقدار نیز برداشت می‌شود.

رجب‌زاده در تشریح زمان و مقدار تزریق و برداشت گاز به این میدان اظهار کرد: تزریق از نیمه فروردین‌ هر سال به مقدار یک میلیارد مترمکعب در هشت ماه اول سال انجام می‌شود و حداکثر ۱۰ میلیون مترمکعب در روز در چهار ماه سرد سال از مخزن برداشت می‌شود. گاز تزریقی به میدان سراجه نیز باید شیرین و عاری از سولفید هیدروژن و آب باشد. افزون بر این، ایمنی کارکنان در قالب برنامه‌های اچ‌اس‌ئی و آموزش‌های عمومی و تخصصی نیز همواره و با دقت تأمین می‌شود.

وی به فناوری‌های به‌کاررفته در این طرح اشاره کرد و گفت: برای ارتقای ظرفیت برداشت از میدان، با احداث واحد لخته‌گیر و نم‌زدایی و در نتیجه حل مشکل تولید آب همراه از میدان، می‌توان مقدار برداشت گاز در فصول سرد را افزایش داد. برای طراحی زیرساخت‌های انتقال گاز نیز گاز مورد نیاز در زمان تزریق از خط سراسری تأمین شده و در زمان برداشت دوباره به همان خط سراسری تزریق می‌شود.

مزایای ذخیره‌سازی در مخازن زیرزمینی تخلیه‌شده

مجری طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران درباره ظرفیت برداشت اضطراری از این میدان افزود: هم‌اکنون در چهار ماه سرد سال، حداکثر امکان برداشت روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب گاز از این میدان وجود دارد. با توجه به اینکه برداشت از مخزن سراجه از طریق شکاف‌های طبیعی انجام می‌شود و گاز موجود در آن خشک است، مشکل اصلی، تولید آب همراه است. با احداث واحد لخته‌گیر و نم‌زدایی در بخش پایین‌دست، می‌توان این آب را از گاز تولیدی جدا و گاز با مشخصات بهینه و استاندارد را به خط سراسری تزریق کرد.

رجب‌زاده در زمینه مزایای ذخیره‌سازی در مخازن زیرزمینی تخلیه‌شده اظهار کرد: معمول‌ترین و مرسوم‌ترین روش برای ذخیره‌سازی گاز، استفاده از مخازن هیدروکربوری تخلیه‌شده است که از بخشی یا تمام ظرفیت تولید اقتصادی آنها می‌توان بهره گرفت. این مخازن قابلیت نگهداری گاز طبیعی تزریق‌شده را دارند و به‌دلیل ویژگی‌های زمین‌شناسی و فیزیکی شناخته‌شده، گزینه‌ای اقتصادی و مناسب برای ذخیره‌سازی گاز به‌شمار می‌روند، چراکه کمترین هزینه و آسان‌ترین ساخت، اجرا و نگهداری را در مقایسه با سایر گزینه‌ها دارند.

وی درباره فاز دوم توسعه ذخیره‌سازی در میدان سراجه گفت: طرح توسعه (فاز دوم) ذخیره‌سازی گاز در میدان سراجه قم از سال ۱۴۰۱ در بخش پایین‌دستی و از سال ۱۴۰۲ در بخش بالادستی تعریف و آغاز شد. با تکمیل فاز دوم در دو بخش مذکور، ظرفیت ذخیره‌سازی گاز به سالانه ۱.۵ میلیارد مترمکعب و ظرفیت برداشت به روزانه ۱۵ میلیون مترمکعب افزایش می‌یابد. بخش بالادستی تا پایان تابستان و بخش پایین‌دستی نیز تا پایان امسال ان‌شاءالله تکمیل و بهره‌برداری می‌شود.

هاب منطقه‌ای ذخیره‌سازی گاز در قلب ایران 

مجری طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران مهم‌ترین چالش موجود در حوزه ذخیره‌سازی را نبود یکپارچگی و مدیریت واحد در بخش‌های بالا و پایین‌دستی برای توسعه و بهره‌برداری دانست و با اشاره به نقش این میدان در پایداری گاز کشور اظهار کرد: توسعه این مخزن ذخیره کمک شایانی در پیک‌سایی مصرف به صنعت گاز کشور می‌کند.

رجب‌زاده درباره صرفه‌جویی اقتصادی حاصل از این طرح گفت: هدف اصلی از ذخیره‌سازی گاز، پیک‌سایی در زمان‌های اوج مصرف است که جایگزینی واردات گاز یا استفاده از سوخت‌های مایع را به همراه دارد. با توجه به حجم برداشت فعلی و افزایش برداشت ناشی از فاز دوم توسعه، حداقل در تأمین بخشی از پیک‌سایی مصرف گاز در مناطق مرکزی کشور ازجمله پایتخت، به‌طور حتم مؤثر خواهد بود.

وی در پاسخ به پرسشی درباره امکان تبدیل این طرح به یک مرکز منطقه‌ای برای ذخیره‌سازی گاز بیان کرد: با توجه به نزدیکی طرح ذخیره‌سازی سراجه به طرح‌های ذخیره‌سازی گاز نصرآباد و شوراب، این منطقه ظرفیت ایجاد یک منطقه کلیدی (هاب) برای ذخیره‌سازی گاز را دارد. هم‌اکنون برنامه مصوب دیگری برای توسعه این طرح در افق ۵ تا ۱۰ سال آینده مدنظر نیست. در کشورهای دیگر نیز به تناسب و قابلیت استفاده، از روش‌های متنوع ذخیره‌سازی زیرزمینی ازجمله ذخیره‌سازی گاز در مخازن هیدروکربوری تخلیه‌شده، گنبدهای نمکی و آب‌خوان‌ها به‌صورت متعارف استفاده می‌شود و طرح ذخیره‌سازی گاز سراجه نیز در همین زمینه جایگاه و نصاب قابل قبولی دارد.