محمدصادق عظیمی‌فر، معاون وزیر نفت به‌تازگی در نشست کارگروه پیشگیری و مقابله با قاچاق فرآورده‌های نفتی از کاهش روزانه ۵ میلیون لیتر مصرف نفت‌گاز نسبت به مدت مشابه پارسال با مدیریت مصرف و مقابله با قاچاق خبر داد. چه اتفاقی افتاده که چنین دستاورد مهمی حاصل شده است؟

 قاچاق سوخت سال‌هاست به‌عنوان معضلی پیچیده، امنیت انرژی و اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار داده است. برآوردها نشان می‌دهد سالانه میلیاردها دلار از این طریق از چرخه اقتصادی کشور خارج می‌شود. در این میان، اجرای سامانه کاشف بر اساس ماده ۴۴ برنامه هفتم توسعه، نقطه عطفی در تغییر رویکرد مبارزه با این پدیده شوم به‌شمار می‌رود، چراکه این سامانه با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تحولی بنیادین در نظارت بر فرآورده‌های نفتی در حلقه پایانی مصرف ایجاد کرده است. 

برای نمونه، میانگین مصرف روزانه نفت‌گاز در بخش‌های غیرنیروگاهی از ابتدای امسال تا پایان تیر به حدود ۸۱ میلیون لیتر در روز رسیده است، در حالی‌ که این رقم در مدت مشابه پارسال ۸۶ میلیون لیتر در روز بوده است. در نتیجه این کاهش مصرف و افزایش تولید نفت‌گاز در پالایشگاه‌ها، سطح ذخایر نفت‌گاز در وضع مطلوبی قرار دارد و هم‌اکنون ذخایر نیروگاه‌ها ۷۲ درصد بیش از زمان مشابه پارسال است که این موفقیت نتیجه بهره‌گیری از ابزارهای هوشمند در مقابله با قاچاق سوخت است.

پیشینه مبارزه با قاچاق سوخت در ایران نشان می‌دهد سیستم‌های پیشین مانند سپهتن و سیپاد بیشتر مبتنی بر نصب سخت‌افزارهای نظارتی بودند. این سیستم‌ها با چالش‌های متعددی ازجمله امکان تقلب، هزینه‌های خرید و نگهداری و عدم یکپارچگی با سایر پایگاه‌های داده مواجه بودند. در مقابل، سامانه کاشف با اتکا به تحلیل کلان‌داده‌ها و هوش مصنوعی، رویکردی پیشگیرانه و هوشمند را در پیش گرفته است.

مکانیسم عملکرد این سامانه بر پایه تقاطع‌گیری اطلاعاتی از منابع متنوع استوار است، به‌گونه‌ای که داده‌های بارنامه‌های حمل‌ونقل سازمان راهداری، اطلاعات تردد ثبت‌شده از سوی دوربین‌های پلاک‌خوان، تراکنش‌های کارت‌های هوشمند سوخت و مشخصات فنی ناوگان، همگی در این سامانه تجمیع و تحلیل می‌شوند و این یکپارچگی داده‌ای امکان شناسایی الگوهای غیرعادی را فراهم می‌سازد.  

دستاوردهای عملیاتی سامانه کاشف در مدت زمان کوتاه به‌ویژه در بخش شناسایی متخلفان قابل‌توجه است. آمارها نشان می‌دهد این سامانه توانسته از قاچاق ۳۶۰ میلیون لیتر نفت‌گاز در مدت ۹ ماه جلوگیری کند. همچنین شناسایی ۶۹ هزار خودروی متخلف و ابطال پروانه فعالیت غیرواقعی، گواهی بر اثربخشی این سیستم است و این موفقیت‌ها نشان می‌دهد چگونه حکمرانی داده‌محور می‌تواند راهکار مناسبی برای چالش‌های پیچیده اقتصادی باشد. 

تئوری پنجره‌های شکسته که ازسوی جیمز ویلسون و جورج کلینگ مطرح شد، به‌خوبی قابلیت انطباق با پدیده قاچاق سوخت را دارد. این نظریه نشان می‌دهد چگونه بی‌توجهی به تخلفات به ظاهر کوچک می‌تواند به جرائم سازمان‌یافته بینجامد. در حوزه سوخت، نمونه‌هایی مانند استفاده از بارنامه‌های صوری یا سوخت‌گیری‌های غیرمتعارف اگر کنترل نشوند به شبکه‌های گسترده قاچاق تبدیل می‌شوند.

سامانه کاشف با درک این ارتباط علّی، بر پایش و کنترل تخلفات خرد تمرکز کرده است. این سیستم با تحلیل لحظه‌ای داده‌ها، الگوهای مشکوک را پیش از تبدیل شدن به بحران شناسایی می‌کند. برای مثال شناسایی خودروهای فرسوده‌ای که به‌طور غیرواقعی فعال نشان داده می‌شوند یا شناسایی شرکت‌های صادرکننده بارنامه‌های صوری، یا جایگاه‌های سوختی که با کارت‌های مهاجر اقدام به تخلف می‌کنند، نمونه‌هایی از این رویکرد پیشگیرانه هستند. 

تجربه موفق سامانه کاشف درس‌های ارزشمندی برای حکمرانی هوشمند در پی دارد. نخست آنکه داده‌ها می‌توانند شفافیت ایجاد کرده و فساد سیستماتیک را کاهش دهند. دوم آنکه فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی می‌توانند جایگزین روش‌های پرهزینه و کم‌بازده گذشته شوند، همچنین سومین درس، اهمیت همکاری بین‌نهادهای متولی در موفقیت پروژه‌های بزرگ این‌چنینی و در سطح کلان و پرهیز از بخشی‌نگری است. 

سامانه کاشف به‌عنوان یک الگوی موفق نشان داده است که حکمرانی داده‌محور می‌تواند تحولی ساختاری در مدیریت چالش‌های پیچیده اقتصادی ایجاد کند، چراکه این سامانه با ترکیب هوش مصنوعی، کلان‌داده‌ها و یکپارچه‌سازی نهادی، نه‌تنها به کاهش قاچاق سوخت انجامیده، بلکه مسیری تازه برای حل مسائل نظام‌مند در حوزه انرژی گشوده است.

موفقیت کاشف ثابت کرد که هماهنگی بین‌سازمانی میان وزارت نفت، راهداری، نیروی انتظامی و سایر پایگاه‌های داده‌ای شرط ضروری کارایی سیستم‌های هوشمند است و این مدل می‌تواند با ایجاد پلتفرم ملی داده‌های انرژی شامل برق، گاز و آب تعمیم یابد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود، همچنین به نظر می‌رسد اکنون وزارت نفت یکی از پیشتازان به‌کارگیری مدل‌ها و رویکردهای داده‌محور است و تجارب این وزارتخانه می‌تواند اندوخته‌ ارزشمندی را برای سایر دستگاه‌های دولتی برای بهره‌گیری از مدل‌های مبتنی بر کلان‌داده‌ها به همراه داشته باشد.

محمدحسین صفایی