صنعت پلیمر در دو دهه اخیر با رشد چشمگیر تقاضا و تنوع محصولات به یکی از پیشران‌های اصلی اقتصاد جهانی تبدیل شده است. با این حال چالش‌های زیست‌محیطی و نیاز به توسعه پلیمرهای همسو با محیط زیست، آینده این صنعت را در مسیری تازه قرار داده است. در این میان آسیا کانون اصلی مصرف و رشد به‌شمار می‌رود و ایران نیز با تکیه بر ذخایر عظیم نفت و گاز، ظرفیت تبدیل شدن به بازیگری کلیدی در این عرصه را دارد.

رونق جهانی و دغدغه‌های زیست‌محیطی

بازار جهانی پلیمر در دو  دهه اخیر با رشد پرشتاب تقاضا و تنوع محصولات همراه بوده است. از خودروسازی، تجهیزات پزشکی و انرژی‌های نو گرفته تا کالاهای مصرفی، آرایشی و بهداشتی، سهم پلیمرها را در زنجیره ارزش جهانی به‌طور چشمگیری بالا برده است. بر اساس آمار ارائه‌شده، بیشترین مصرف پلیمر در جهان مربوط به بسته‌بندی با سهم ۳۶ درصدی و پس از آن صنعت ساختمان و نساجی هرکدام ۱۵ درصد از مصرف جهانی است. از این رو این سه حوزه سهم حدود ۷۰ درصدی از پلیمر جهان را دارند.

کشورهایی نظیر چین، آمریکا و کره جنوبی دارای بیشترین ظرفیت تولید در پروپیلن، پلی‌پروپیلن و مهندسی پلاستیک در جهان به‌شمار می‌روند. بر اساس برآوردی که انجام شده، ارزش پلیمرهای تولیدی در کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته حدود ۲ هزار دلار به ازای هر تن است، همچنین در سال ۲۰۲۲، تولید محصولات پلیمری جهان بیش از ۴۰۰ میلیون تن بوده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ به یک میلیارد تن برسد. با وجود گستردگی، تنوع و حمایت بازار جهانی از محصولات پلیمری، موضوعاتی نظیر آلودگی‌های پلاستیکی، محدودیت‌های زیست‌محیطی و توسعه پلیمرهای زیست‌تخریب‌پذیر از مهم‌ترین روندهای اثرگذار بر آینده این صنعت در جهان به‌شمار می‌رود.

آسیا، کانون اصلی رشد مصرف پلیمر

آسیا یکی از کانون‌های اصلی رشد مصرف پلیمر در جهان محسوب می‌شود؛ کشورهایی مانند چین، هند، کره‌جنوبی و کشورهای جنوب شرق آسیا موتور محرک این بازار هستند. رشد طبقه متوسط، گسترش صنایع بسته‌بندی و غذایی و توسعه زیرساخت‌های صنعتی در کشورهای آسیایی سبب شده تقاضا برای پلیمرهای پایه مانند پلی‌اتیلن (PE)، پلی‌پروپیلن (PP) و پلی‌وینیل کلراید (PVC) به‌شدت افزایش یابد. چین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان و واردکنندگان پلیمر در جهان با سیاست‌های صنعتی خود به‌طور مستقیم بر قیمت‌ها و توازن عرضه و تقاضا اثر می‌گذارد، همچنین کشورهای حوزه خلیج فارس با سرمایه‌گذاری در مجتمع‌های پتروشیمی، سهم بزرگی در صادرات مواد پلیمری به بازارهای آسیایی دارند.

جایگاه راهبردی ایران در صنعت پلیمر

صنعت پتروشیمی ایران با تأسیس شرکت شیمیایی کشور در اواخر دهه ۱۳۳۰ و آغاز احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت (پتروشیمی شیراز) شکل گرفت. از همان ابتدا تولید پلیمر به‌دلیل ارزش افزوده بالا و کاربردهای متنوعش به‌عنوان یک بخش ارزشمند شناخته شد. نخستین پلیمری که در ایران تولید شد، پلی‌وینیل کلراید (PVC) بود که تولید آن با بهره‌برداری از پتروشیمی آبادان در سال ۱۳۴۸ در کشور آغاز شد.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم دارنده ذخایر نفت و گاز، در زنجیره ارزش پتروشیمی و پلیمر جایگاه راهبردی دارد و ظرفیت تولید محصولات پلیمری کشور در دو دهه گذشته رشد قابل توجهی داشته است. محصولات پلی‌اتیلن سبک، پلی‌اتیلن سنگین، پلی‌اتیلن خطی، پی‌وی‌سی و پلی‌پروپیلن سهم صنعت پتروشیمی ایران را در میان کشورهای منطقه و جهان بالا برده است. براساس آخرین آمار ارائه‌شده، امسال یک میلیون تن به ظرفیت ۹ میلیون تنی پلیمرها افزوده می‌شود و پیش‌بینی می‌شود این رقم در پایان برنامه هفتم توسعه با بهره‌برداری از طرح‌های جدید با افزایش ۷ میلیون تنی به ۱۶ میلیون تن در سال برسد.

اهمیت راهبردی تولید پلیمر در ایران به نحوی است که برای مثال ارزش مواد شیمیایی مانند متانول حدود ۳۰۰ دلار در هر تن برآورد شده است، اما ارزش پلیمرهای معمولی که در ایران تولید می‌شود حدود ۱۰۰۰ دلار است. به همین دلیل مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران خواهان گذر صنعت پتروشیمی از بخش شیمیایی به سمت تولید مواد پلیمری با ایجاد ارزش افزوده بیشتر شده است. این موضوع افزون بر گسترش صنایع پایین‌دستی، سبب ایجاد اشتغال، کاهش وابستگی به واردات و تقویت حضور ایران در تجارت جهانی و افزایش نفوذ اقتصادی بین‌المللی کشور می‌شود.

چشم‌انداز صنعت پلیمر ایران

تولید محصولات پلیمری ایران با توجه به تقاضای بازارهای داخلی و بین‌المللی در چند سال اخیر به‌طور قابل توجهی گسترش یافته است و رشد محصولات پلیمری از ۸۴۰ هزار تن در سال ۱۳۸۱ هم‌اکنون به ۹ میلیون تن رسیده است، همچنین برنامه‌ریزی و مطالعه برای احداث واحدهای تولیدی جدید پلیمر ادامه دارد که نشان‌دهنده رشد مداوم در سال‌های آینده است.

بر اساس آخرین اطلاعات شرکت ملی صنایع پتروشیمی، مجتمع‌های پلیمری ایران از سه مجتمع در سال ۲۰۰۲ به ۳۱ مجتمع در سال ۲۰۲۴ رسیده و حدود ۲۶ طرح پلیمری در کشور در حال اجراست که برآورد می‌شود تا سال ۲۰۲۸ تکمیل شوند؛ ظرفیت اسمی مجتمع‌های پلیمر تا پایان سال ۲۰۲۴ در عسلویه ۲ میلیون و ۸۵۰ هزار تن، ماهشهر ۳ میلیون و ۸۸۰ هزار تن و سایر مناطق کشور ۲ میلیون و ۶۴۱ هزار تن بوده و به ترتیب پلی‌اتیلن سنگین (HDPE) با ۲ میلیون و ۴۱۵ هزار تن، پلی‌اتیلن سبک (LDPE) یک میلیون و ۳۷۵ هزار تن و پلی‌پروپیلن (PP) با یک میلیون و ۲۷۰ هزار تن بیشترین ظرفیت اسمی تولید را در میان دیگر انواع پلیمر دارا هستند. در حوزه صادرات نیز پلی‌اتیلن سنگین (HDPE) با بیش از یک میلیون و ۴۸۰ هزار تن و پلی‌اتیلن سبک (LDPE) با بیش از یک میلیون تن بیشترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده‌اند.

صنعت پتروشیمی ایران دارای نقاط قوتی همچون دسترسی به خوراک و دسترسی نزدیک به بازارهای منطقه‌ای خلیج فارس، آسیای میانه و جنوب آسیا است که می‌تواند نقشی مهم در توسعه و بازاریابی صنعت پلیمر ایران داشته باشد. از این رو جذب سرمایه‌گذاری، توسعه فناوری و توسعه صنایع پایین‌دستی از اهمیت بالایی در رشد این صنعت برخوردار است که با تکمیل زنجیره ارزش، ایران می‌تواند سهم بیشتری از صنعت پلیمر در بازارهای منطقه‌ای و جهانی به‌دست آورد.

یونس صادقی