زمانی که میلیون‌ها خانواده در سرمای زمستان در خانه‌های گرم خود نشسته‌اند، کمتر کسی می‌داند که صدها نفر در شبانه‌روز در تلاش‌اند تا این گرما لحظه‌ای قطع نشود. پیمان خضرایی، مدیرعامل شرکت انتقال گاز ایران از واقعیت‌هایی سخن می‌گوید که در پشت پایداری شبکه عظیم گاز کشور جریان دارد؛ شبکه‌ای که تمام گاز تولیدی ایران را بدون وقفه منتقل می‌کند و مفهومی به نام «گاز انتقال‌نیافته» در آن وجود ندارد. او تأکید می‌کند که هنر این مجموعه، مدیریت عملیات در شرایط بسیار سخت و پیچیده زمستان است؛ جایی که سهم مصرف خانگی در پیک سرما به بیش از ۷۵ درصد می‌رسد و مدیریت کنترل فشار و مسیر جریان گاز، می‌تواند مانع از بحران شود.
خضرایی با اشاره به ۱۵۰ نقطه کنترلی در سراسر شبکه می‌گوید: همکاران ما در شرایط دشوار و گاه خطرناک، با تنظیم دقیق شیرهای بین‌راهی، تعادل جریان را میان استان‌ها برقرار می‌کنند. او از تجربه جنگ ۱۲روزهای می‌گوید که در آن، یکی از خطوط انتقال هدف حمله قرار گرفت، اما کارکنان کمتر از ۲۴ ساعت آن را بازسازی کردند.
شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی (شانا) به گفت‌وگو با پیمان خضرایی، مدیرعامل شرکت انتقال گاز ایران نشسته است؛ بخش نخست این گفت‌وگو به عملیات آماده‌سازی خطوط لوله و ایستگاه‌های تقویت فشار گاز برای فصل زمستان اشاره دارد و بخش دوم این گفت‌وگو نشان می‌دهد پشت هر مترمکعب گاز تحویلی به صنایع و خانه‌های مردم، مجموعه‌ای از تصمیم‌های دقیق مهندسی، فداکاری‌های انسانی و آمادگی لحظه‌به‌لحظه برای مقابله با بحران‌ها قرار دارد.
ظرفیت شبکه انتقال گاز کشور چقدر است و تا پایان سال ۱۴۰۴ چقدر افزایش می‌یابد؟
دو نوع ظرفیت در شبکه انتقال گاز وجود دارد؛ نوع نخست، انتقال است که براساس طراحی خطوط لوله و تجهیزات تعیین می‌شود. برای هر خط لوله با توجه به قطر آن، ظرفیت مشخصی تعریف می‌شود؛ به‌عنوان نمونه خط لوله ۵۶ اینچ توان انتقال حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون مترمکعب گاز در روز را دارد. این ظرفیت‌ها متناسب با سایز خطوط و توان توربین‌ها طراحی شده‌اند. نوع دوم، ظرفیت ذخیره‌سازی در خط یا Line Pack است. در این حالت، گاز داخل خودِ خطوط لوله ذخیره می‌شود و شبیه آب در لوله عمل می‌کند. برخلاف برق که با قطع جریان از بین می‌رود، گاز در خط باقی می‌ماند و می‌توان در زمان اوج مصرف از آن استفاده کرد.
آرایش ایستگاه‌های تقویت فشار گاز در زمستان چگونه است؟
بله. حدود ۷۵ درصد گاز شیرین کشور در جنوب، عمدتاً از میدان پارس جنوبی و پالایشگاه فجر جم تولید و به شبکه تزریق می‌شود و مصرف در سراسر کشور و به‌ویژه در نیمه شمالی در فصل زمستان و شهرهای سردسیر مانند تهران، مشهد و تبریز بسیار بالا است. از آنجا که گاز سیال است، رساندن آن از جنوب به شمال نیازمند زمان، فشار و ظرفیت انتقال کافی است. به همین دلیل افزون بر استفاده از ظرفیت اصلی خطوط، ناچاریم ظرفیت‌های بیشتری را به‌کار بگیریم. از این رو، ایستگاه‌های تقویت فشار معمولاً به‌صورت «۳+۱» طراحی می‌شوند؛ یعنی سه واحد توربوکمپرسور عملیاتی و یک واحد یدک (رزرو) در نظر گرفته می‌شود و ظرفیت ایستگاه براساس همان سه واحد تعریف می‌شود. با این حال در زمستان برای افزایش ظرفیت انتقال، واحد یدک نیز وارد مدار می‌شود و در عمل از ظرفیتی بالاتر از طراحی اولیه استفاده می‌کنیم.
آیا شبکه انتقال گاز توان پاسخگویی به تولید و مصرف در زمستان را دارد؟
بله. شبکه تمام گاز تولیدی را منتقل می‌کند و عددی به‌عنوان «گاز انتقال‌نیافته» وجود ندارد. پارسال نیز با همین روش نیاز مصرف پوشش داده شد. فشار شبکه معمولاً حدود ۸۰۰ تا ۹۰۰ PSI است. زمانی که مصرف بالا می‌رود، از گاز موجود در خطوط استفاده می‌شود و فشار ممکن است ۶۰۰، ۵۰۰ یا حتی ۴۰۰ PSI کاهش یابد. این ذخیره‌سازی در خط کمک می‌کند، در لحظات اوج، کمبود جبران شود.
رکورد انتقال گاز در سال ۱۴۰۳ چند بار زده شد و بیشترین انتقال گاز چه رقمی بوده است؟
شبکه انتقال گاز کشور شبکه‌ای منعطف است که ظرفیت انتقال آن براساس مقدار تولید و الگوی مصرف گاز طبیعی تنظیم می‌شود. عملکرد این شبکه در سال ۱۴۰۳ به گونه‌ای بود که در ۷ روز رکورد تاریخی انتقال گاز کشور ۹ بار شکسته شد؛ رکوردهای ثبت‌شده در فاصله آذر تا اسفند ۱۴۰۳ از ۸۵۷ میلیون مترمکعب در روز آغاز و تا ۸۸۰ میلیون مترمکعب در روز افزایش یافت که بالاترین رکورد ثبت‌شده مربوط به ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ است.
ذخیره‌سازی گاز چگونه انجام می‌شود و چه مزایایی دارد؟
گاز تولیدشده در چاه‌های زیرزمینی ذخیره‌سازی می‌شود تا در مواقع نیاز و مدیریت مصرف مورد استفاده قرار گیرد. هم‌اکنون عملیات ذخیره‌سازی در دو مخزن ذخیره‌سازی سراجه و شوریجه انجام می‌شود. به‌عنوان نمونه، ظرفیت ذخیره‌سازی ایستگاه سراجه قم از یک میلیارد مترمکعب به ۱.۵ میلیارد مترمکعب افزایش می‌یابد. این ذخیره‌سازی به ما امکان می‌دهد در نیمه نخست سال، گاز را مدیریت و کمبود احتمالی را جبران کنیم.
شبکه انتقال گاز کشور قادر است با اقدام‌های انجام‌شده در تعمیرات، افزایش ظرفیت ایستگاه‌ها و مدیریت هوشمند شبکه، گاز را به‌طور پایدار به مناطقی که نیاز بیشتری دارند، به‌ویژه نیمه‌شمالی کشور منتقل کند. همچنین ذخیره‌سازی گاز کمک می‌کند تا تاب‌آوری شبکه افزایش یابد و کمبودهای فصلی کنترل شود.
پایش خطوط انتقال گاز به چه صورت انجام می‌شود؟
شرکت انتقال گاز مسئول شبکه ارتباطات مخابراتی و تلمتری کل شرکت ملی گاز است که این شامل خطوط لوله، پالایشگاه‌ها، شرکت‌های گاز استانی و توابع شرکت ملی گاز می‌شود. شبکه مخابرات شامل ۵۵۱ ایستگاه مخابراتی، حدود ۸ هزار و ۸۰۰ کیلومتر فیبر نوری (مالکیت شرکت انتقال گاز)، ۳۳۷ دکل مخابراتی، ۷۸۰ تا ۷۸۲ واحد آرتی‌یو برای انتقال داده‌ها از ایستگاه‌ها به واحدهای اندازه‌گیری و ۴ هزار کیلومتر شبکه مایکروویو است. این شبکه امکان پایش و کنترل مستمر خطوط انتقال و ایستگاه‌ها را فراهم می‌کند و زیرساخت پایداری شبکه ملی گاز است.
آیا پیش‌بینی می‌کنید با توجه به افزایش مصرف گاز در روزهای سرد، فشار گاز در شبکه در زمستان کاهش یابد؟
تا زمانی که مدیریت درست مصرف نداشته باشیم، نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی ارائه داد. به‌طور متوسط، ۳۴ درصد از گاز تولیدی کشور به صنایع، ۳۴ درصد به نیروگاه‌ها، ۲۵ درصد به مصارف خانگی، درصد به حمل‌ونقل (سی‌ان‌جی) و ۳ درصد نیز به سایر بخش‌ها اختصاص دارد. سهم بخش خانگی در پیک سرما ناگهان افزایش پیدا می‌کند و ممکن است به ۷۶ تا ۸۰ درصد کل سبد انرژی گاز برسد. اولویت با مصارف خانگی است، بنابراین مجبور هستیم مصرف نیروگاه‌ها و بخش‌های صنعتی را مدیریت کنیم. نیروگاه‌ها بیشتر به سوخت دوم منتقل می‌شوند و صنایع هم ممکن است تولید خود را کاهش دهند تا گاز کافی به منازل برسد.
شبکه انتقال گاز مثل شبکه برق نیست که هر جا سوئیچ کنید، جریان به سرعت برقرار شود. اگر مصرف از حد ظرفیت شبکه بیشتر شود و گاز کافی به خطوط تزریق نشود، فشار داخلی کاهش می‌یابد و تزریق اضافی دیگر تأثیر چندانی ندارد. فرض کنید یک ورزشکار می‌تواند ۱۰۰ کیلوگرم وزنه بلند کند. اگر وزنه کمی بیشتر شود و به او کمک کنیم، می‌تواند وزنه را بالا نگه دارد. اما اگر کمک نباشد و فشار بیش از توانش باشد، وزنه سقوط می‌کند. در شبکه گاز هم اگر مصرف خیلی زیاد شود و ظرفیت کافی نباشد، فشار کاهش می‌یابد و گاز نمی‌تواند به اندازه نیاز منتقل شود.
پایداری شبکه شمال کشور در شرایط سخت چگونه حفظ می‌شود؟
مقدار نیاز شبکه شمال باید تأمین شود تا آن منطقه پایدار بماند. این کار بسیار پیچیده و سخت است و هنر شرکت انتقال گاز در همین مدیریت عملیاتی است. همکاران در ایستگاه‌های تقویت فشار حتی واحد یدک را وارد سرویس می‌کنند. گاهی توربین باید به تعمیر برود، مثل زمانی که موعد تعویض روغن ماشین رسیده، اما اجازه توقف نداریم، مجبوریم توربین را بیش از زمان مجاز اورهال در سرویس نگه داریم؛ این یک ریسک جدی است اما برای حفظ پایداری شبکه انجام می‌شود.
۱۵۰ نقطه کنترلی در شبکه انتقال وجود دارد. همکاران شبانه‌روز در بیابان‌ها حاضر می‌شوند و با تغییر آرایش شیرهای بین‌راهی جریان گاز را کنترل می‌کنند. مثلاً اگر مصرف خراسان بالا برود، گاز را موقتاً از مسیر شمال کم کرده به خراسان می‌دهیم، سپس دوباره بالانس و جریان به سمت مناطق دیگر هدایت می‌شود. این کار بسیار سخت و طاقت‌فرساست.
آیا خارج از فصل زمستان هم بحران‌های مصرف رخ می‌دهد؟
بله. پنجم فروردین امسال یک پیک سرما داشتیم. همه فکر می‌کردند زمستان تمام شده و برنامه تعمیرات آغاز شده بود، اما ناگهان برف شدید آمد و مصرف گاز بالا رفت و نزدیک بود قطعی رخ دهد. خوشبختانه با توان عملیاتی و چابکی همکاران، بحران مدیریت شد.
فلسفه وجودی شرکت انتقال این است که در شرایط اضطراری، حتی اگر خارج از اختیارمان باشد، به‌موقع و درست عمل کنیم تا بحران اتفاق نیفتد. نمونه بارز آن جنگ ۱۲ روزه امسال بود که خط لوله هدف قرار گرفت و همکاران کمتر از ۲۴ ساعت خط را به حالت اولیه برگرداندند. این در حالی بود که ریزپرنده‌ها و پهپادها در منطقه فعال بودند و تجهیزات ما از دور شبیه لانچر موشک دیده می‌شد و خطر هدف قرار گرفتن وجود داشت.
تیم‌ها در تاریکی استتار شدند، بخشی از تجهیزات را جابه‌جا کردند و کار آماده‌سازی را انجام دادند. چند مرتبه مدیر منطقه ۸ و نیروهای فنی مجبور شدند به زمین بخوابند؛ نیروهای نظامی می‌گفتند بخوابید تا پهپاد رد شود، بعد بلند می‌شدند و کار عملیاتی را ادامه می‌دادند. این فقط یک نمونه از سخت‌ترین شرایط کاری بود. امدادگران قهرمانان گمنام هستند. در همان لحظه برخورد موشک، بلافاصله به محل می‌رسیدند و شیر گاز را می‌بستند تا آتش‌سوزی رخ ندهد. حتی چند نفر آسیب دیدند.
شاخص‌های عملیاتی و قابلیت دسترسی شبکه شرکت انتقال گاز در چه سطحی است؟
شاخص‌های عملیاتی و قابلیت دسترسی شبکه اکنون بین ۹۸ تا ۹۹ درصد است. قابل قبول این عدد ۹۰ درصد است، اما ضریب اطمینان در تأسیسات تقویت فشار به ۹۸ درصد رسیده که این هم به دلیل کار درست در زمان درست است.
ارزیابی‌تان از شاخص‌های ایمنی و حوادث در انتقال چطور است؟
شاخص‌های ایمنی شامل ضریب شدت حوادث (SR) و ضریب تکرار حوادث هستند. پارسال ضریب تکرار حوادث ۵۴ درصد و تعداد حوادث منجر به فوت صفر بود. همچنین ۲۰ میلیون ساعت کار بدون حادثه انجام شد که نشان‌دهنده رعایت دقیق استانداردهای ایمنی در تمامی عملیات شبکه است.
آموزش کارکنان شرکت انتقال گاز چگونه است؟
سرانه آموزش کارکنان در سال ۱۴۰۳، ۳۲.۷ نفر ساعت به ازای کارکنان بود. برای مدیران، سرانه ۱۳۲۵ساعت و برای اعضای هیئت مدیره ۱.۹۶ نفر ساعت بوده است. اثربخشی آموزش‌ها برای کارکنان و مدیران ۸۲ درصد و برای هیئت مدیره ۸۹ درصد محاسبه شده است. سرانه کل آموزش برای هر نفر۲۵.۷ ساعت در طول یکسال بود که ۲۶۴ هزار و ۷۲۵ نفر ساعت بوده که شامل آموزش نیروهای پیمانکاری و قراردادی نیز می‌شود.
مژگان فرجی
نظر شما