به گزارش شانا به نقل از روزنامه اطلاعات_کامران نرجه، بیش از یک قرن از استخراج و صادرات نفت در ایران می گذرد و در حال حاضر قریب به اتفاق مردم کشور واقفند که نفت خام مهمترین محصول تولیدی و صادراتی ایران به بازارهای جهانی است.

فراتر از این بسیاری از مردم دنیا هم ایران را به عنوان یک تولیدکننده بزرگ و تأثیر گذار در بازار جهانی نفت می شناسند. زیرا حدود۱۰درصد از ذخایر نفتی دنیا در محدوده خشکی ها و آبهای تحت مالکیت کشورمان قرار دارد که برداشت و صادرات آن با روند فعلی حداقل تا ۱۵۰ سال آینده ادامه خواهد داشت.

هرچند تحریم خرید نفت خام ایران از سوی کشورهای غربی ظرف سالهای اخیر تغییر زیادی در میزان عرضه این محصول صادراتی کشورمان ایجاد کرده است، ولی همچنان ایران جزو ۵ کشور بزرگ صادرکننده نفت دنیا محسوب می‌شود. می توان تخمین زد که ایران سالانه بطور متوسط بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیون بشکه (هربشکه معادل ۱۵۹ لیتر) نفت خام به کشورهای مختلف صادر و در قبال آن حدود ۷۰ میلیارد دلار درآمد ارزی کسب می کند.

با این وجود شاید بسیاری از آنها که ارز حاصل از فروش نفت در بازارهای جهانی را به نوعی در زندگی روزمره و یا فعالیت های تولیدی و خدماتی خود صرف می‌کنند، هنوز نمی دانند که ثروت ملی آنها چگونه و با چه دشواری هایی استخراج و در بازارهای جهانی به فروش می رسد. حتی اگر به پیچیدگی‌های کار اکتشاف، استخراج و پالایش نفت هم آگاه باشند، تعداد محدودی از آنها روند عرضه نفت در بازار جهانی را مطالعه کرده اند.

این مساله باعث شده تا اغلب ما قدر درآمدهای نفتی کشوررا آنگونه که بایسته است، ندانیم و انتظارات نابجایی از نحوه مصرف این درآمدها داشته باشیم. انتظاراتی نظیر پرداخت ارزهای نفتی برای واردات کالاهای غیرضرور و یا فروش ارزهای نفتی برای تامین و پرداخت یارانه های نقدی!

چنین توقعاتی برای اقتصاد ملی، عواقبی منفی دارد و ذخایر ارزی را که باید صرف توسعه صنعتی و پیشرفت تکنولوژیکی کشور شود، به سمت مخارج روزمره و تجملاتی سوق می دهد.

از سوی دیگر ناآگاهی عمومی نسبت به شرایط حضور در بازار نفت، گاهی موجب ارائه تحلیل های سطحی در مورد مدیریت تجاری این محصول توسط برخی صاحب نظران می شود که آسیب آن کمتر از انتظارات نابجای قبلی نیست و ممکن است جایگاه تجاری ایران را در بازارجهانی به خطر اندازد.

آنها که موفقیت ایران در بازار نفت و کنترل نبض بازار را صرفاً با استفاده از ابزارهای سنتی و تغییرتوازن بین عرضه و تقاضا می‌دانند، جزو همین صاحب نظران سطحی نگر هستند که از رفتار رقبای تجاری ما در دنیا غافلند.

بنابراین اگر بپذیریم که اظهارنظر درمورد بازار نفت با سخن گفتن درمورد خرید و فروش سایر کالاها تفاوت دارد، متقاعد می شویم که هر ایرانی به عنوان یکی از سهامداران منابع نفتی کشور، باید حداقلِ الفبای کار در بازار بین المللی نفت را بداند تا تحلیل منطقی تری نسبت به رفتار صادراتی در بازارهای بین المللی این کالا داشته باشد.

وزارت نفت اخیراً کارگاه آموزشی ویژه ای را برای خبرنگاران این حوزه در رسانه های گروهی برگزار کرد تا آنها و به تبع مخاطبان رسانه های گروهی را با چگونگی و ابعاد فروش بین المللی نفت آشنا کند. این اقدام اگرچه مباحث محدودی از فنون بازارشناسی نفت را برگرفت ولی تلاش موثری برای ایجاد درک متقابل از مفاهیم پایه این بازار بین دولت (وزارت نفت) و مردم بود.

مطلب زیر خلاصه ای از مباحث ارائه شده در این کارگاه آموزشی است که نمایی ساده از شرایط عرضه و تقاضای نفت در بازارهای بین المللی ارائه می کند:

ویژگی های محصول
شناخت ویژگی های شیمیایی و فیزیکی نفت، نخستین گام ورود به بازارشناسی این محصولِ با ارزش است. زیرا مادامی که از اهمیت ترکیبات نفتی و نقش فرآورده های وابسته در توسعه شاخه های مختلف صنعتی بی خبر باشیم، نمی توانیم بهره تجاری لازم را در بازار بدست آوریم.

نفت خام که قرن ها از اکتشاف و عرضه آن در جهان می‌گذرد، ترکیب ویژه ای از دو عنصر کربن و هیدروژن است و به همین لحاظ یکی از با ارزش ترین انواع هیدروکربورها در طبیعت محسوب می شود. انرژی نهفته در این سوخت فسیلی می تواند به سایر اشکال انرژی تبدیل شود و چرخ های عظیم ترین صنایع را به حرکت درآورد. افزون بر این مواد دیگری نظیرنیتروژن، گوگرد، نمک و فلزات مختلف در نفت خام وجود دارد که هریک بر کیفیت آن تاثیرگذارهستند.

در واقع همین ترکیبات باعث افزایش یا کاهش قدرت تبدیل نفت خام به مواد دیگرو تغییر ارزش فرآورده های پالایشی آن هستند. به عنوان مثال اگر مقدار گوگرد موجود در نفت خام بالا باشد، ترکیب گوگرد با هیدروژن محیط پیرامون موجب تشکیل اسیدی خواهد شد که خورندگی دستگاه‌های تقطیر و تأسیسات پالایشی را افزایش می‌دهد.

این ترکیب اسیدی همچنین به سبب سمی بودن، به محیط زیست خسارات می زند و نکته مهمتر اینکه عملیات تصفیه و گوگردزدایی از نفت خام پرهزینه است. البته گوگرد استحصالی از نفت خام هم دارای ارزش اقتصادی است و در صنایع شیمیایی کاربردهای متعددی دارد. با این وجود هموارد نفت خامی که دارای ناخالصی های کمتری باشد، در بازار گرانتر و بهتر فروخته می‌شود.

این ماده سیاه و بدبو با توجه به میزان ترکیبات هیدروکربوری و سایر ناخالصی های درون خود به نفت خام‌ سبک یا سنگین و همچنین با توجه به میزان گوگرد موجود در خود به نفت ترش و نفت شیرین طبقه‌بندی می‌شود. نفت ترش به نفت خامی گفته می شود که میزان گوگرد آن بیش از ۵ر۰ درصد باشد. هرگونه نفتی که میزان گوگرد محلول در آن کمتر از این رقم باشد، جزو انواع نفت شیرین محسوب می شود.

از طرف دیگر وجود گوگرد در نفت باعث افزایش وزن خالص آن می شود. به عبارت ساده اغلب نفت خام های شیرین که گوگرد کمی دارند، جزو نفت های سبک و بالعکس نفت خام های دارای گوگرد جزو نفت های سنگین هستند.

نفت خام را می توان براساس چگالی، نقطه ریزش، گرانروی(ویسکوزیته)، فشار بخار، نقطه اشتعال،میزان آب و رسوبات، نمک و عدد اسیدی ارزیابی و تقسیم بندی کرد ولی آمریکایی ها برای طبقه بندی انواع نفت خام از شاخص چگالی (وزن مخصوص) استفاده می کنند که به اختصار آن راAPI (انجمن نفت آمریکا) می نامند.

در کشورهای اروپایی هم درجه بندی دیگری به نامBaumeبرای ارزیابی کیفیت نفت خام ملاک عمل قرار می‌گرد که مقدار عددی آن اندکی کمتر ازAPI است. با این وجود شاخص APIهم اینک معتبرترین ملاک ارزیابی کیفیت انواع نفت خام در دنیاست. بر اساس این شاخص نفت خام‌هایی که APIآنها بالاتر از۳۰ باشد جزو انواع نفت سبک محسوب می شوند.

یعنی درجه خلوص این قبیل نفت ها بالاست و ناخالصی کمی دارند. می توان اینگونه تعبیر کرد که هزینه پالایش و خالص سازی این قبیل نفت ها پایین است، چراکه ناخالصی کمی دارند. به همین ترتیب اگرAPI یک نوع نفت خام بین ۲۰ تا ۳۰ باشد(یعنی خلوص آن کمتر از نفت سبک باشد) جزو انواع نفت متوسط طبقه بندی می شود. به نفت خام هایی که درجه خلوص آنها پایین‌تر از ۲۰ باشد، نفت سنگین می‌گویند که مسلماً سنگینی ناخالصی ها در آن بالاست.

البته نفت خام انواع مختلفی دارد که بیش از۱۰۰ نوع آن به منظور تجارت، تولید و در بازار معامله می‌شود ولی مطمئناً مهمترین عامل در تعیین ارزش نفت، کیفیت و میزان غلظت مواد شیمیایی مخلوط در آن است.

شایان ذکر است که در این تقسیم بندی، بیشتر نفت خام تولیدی ایران در زمره نفت های سنگین و نیمه سنگین گنجانده می شود، زیرا درجه API عمده آنها کمتر از ۳۰ و میزان گوگرد و سایر ناخالصی های موجود در آن بیشتر از ۲ر۵درصد است.

مشتقات نفتی
نفت خام پس از تصفیه در پالایشگاه در مراحل تقطیر به مشتقات مختلفی تبدیل می شود که مهمترین آنها عبارتند از: نفت سفید، نفت کوره، نفت گاز(گازوئیل)، بنزین موتور، گاز سبک و گاز مایع٫

هریک از این مشتقات ، پایه اولیه تولید انواع فرآورده های نفتی در مراحل پایین دستی هستند که مصارف مختلفی در بخش تامین انرژی و یا مصارف غیر انرژی نظیر تولید روانسازها، واکس، پارافین و قیر دارند.

بازار نفت

اینجا همانند بازار دیگر کالاها محل رویارویی و چانه زنی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان‌با نمایندگان هریک از آنهاست. گاهی هم دلالانی در بازار فعالیت می‌کنند که برای خرید یا فروش نفت بازاریابی می کنند و سهم دلالی خود را از انعقاد قراردادهای فروش می‌گیرند. شرکت های نفتی معتبر اغلب از طریق دلال ها عمل نمی کنند، ولی درمواردی که معامله مستقیم بین دو شرکت مقدور نباشد، از طریق واسطه عمل می شود.

آمریکا و کشورهای بزرگ صنعتی در اروپا که مهمترین مصرف کنندگان نفت در دنیا محسوب می‌شوند، کانون تبادلات تجاری نفت هم به شمار می روند. بازارهای بورس نفت خام به صورت سازمان یافته و دارای مکان مستقلی هستند که به منظور کاهش ریسک های معاملات نفتی، افزایش انعطاف پذیری و نقدینگی، وجود بازار ثانویه برای تسهیل کردن معاملات قراردادها و فراهم ساختن ابعاد وسیعتر تجاری برای صنایع نفت در دنیا بوجود آمده‌اند. مالک این بازارها اعضای آنها هستند که هیأت مدیره ای را برای اجرای صحیح امور انتخاب می کنند. البته عضویت هر یک از اعضا در این بورس ها بایستی توسط هیات مدیره بازار تأیید شود.

بورس نایمکس در نیویورک و بورس لندن بزرگترین بازارهای نفتی دنیا محسوب می شوند ولی در سایر نقاط دنیا هم بورس های جدیدی در حال شکل گیری هستند.

بورس نایمکس:بورس نفت خام نیویورکNymex که حدود ۱۴۰ سال از فعالیت آن می گذرد، نخستین بازاری بود که باعث ورود قراردادهای آینده ( Future) و قرارداد حق انتخاب مربوط به انرژی(Option) در معاملات نفتی شود.اکنون بیشترین معاملات نفتی جهان در این بورس انجام می شود.نفت سبک و شیرین آمریکا (وست تگزاس اینترمدیت) مبنای قیمت گذاری در این بورس است.

بورس بین المللی نفت خام لندن: بورس International Petroleum Exchange یا به اختصار IPE متکی به معاملات آتی انرژی و معاملات اختیار(Option) است. دراین بورس روزانه بیش از ۲ میلیارد دلار قرارداد معامله شود. بورس IPEدر سال ۱۹۸۰ توسط گروهی از شرکتهای انرژی تأسیس شد و قرارداد نفت گاز اولین قراردادی بود که در این بورس صورت گرفت.

در سال ۱۹۸۸ بورس IPEاولین قرارداد آتی نفت خام موقت و در سال ۱۹۹۷اولین قرارداد آتی غیرنفتی را به بازار معرفی کرد. همچنین اولین قرارداد آتی الکتریسته در مارس ۲۰۰۱ وارد سیستم تجاری IPEشد. نفت برنت دریای شمال مبنای قیمت گذاری در این بورس است.

بورس بازرگانی دوبی: Dubai Mercantile Exchange یا به اختصار DMEحدود ۷ سال پیش با هدف کشف عادلانه و شفاف قیمت نفت خام و مدیریت ریسک کارآمد در معاملات نفتی آسیا تأسیس شد. نفت خام پایه معاملات این بورس، نفت خام عمان و هدف از آن معرفی این نوع نفت خام برای قیمت گذاری نفت در آسیاست.

همانطور که قبلاً اشاره شد، در این بازارها علاوه بر تولیدکنندگان عمده نفت خام، مصرف کنندگان و دلالان هم حضور دارند.

در طرف مصرف کنندگان، پس از آمریکا به ترتیب چین، ژاپن و هند جزو مهمترین خریداران نفت دنیا هستند. در سمت مقابل، تولیدکنندگان نفت خام قرار دارند که می توان آنها را به کشورهای عضو اوپک و سایر کشورها تقسیم کرد.

اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت OPECکه شامل عربستان سعودی، ایران، کویت، الجزایر، ونزوئلا، نیجریه، عراق، امارات متحده عربی، لیبی، قطر، اکوادور و آنگولا هستند ،حدود ۷۸ درصد از ذخایر شناخته شده و حدود ۴۵ درصد از تولید نفت جهان را دراختیار دارند.

نحوه قیمت گذاری
یکی از مهمترین شاخص ها برای قیمت گذاری نفت، میزان ناخالصی های موجود درآن است. نفتی که ناخالصی کمتری دارد، فرآیند فرآوری ارزانتر و ساده تری خواهد داشت و به همین دلیل دارای ارزش بیشتری است.

همچنین در بازارهای جهانی مساله هزینه حمل از مبداء تولید تا بازار مصرف یکی از شاخص های مهم قیمت گذاری است. یعنی نفت خام هرچقدر به پالایشگاه ها و واحدهای صنعتی مصرف کننده نزدیک ترباشد، هزینه حمل آن کمتر است.

بنابراین قیمت بالاتری خواهد داشت.علاوه بر این مساله زمان و نوع محصولات رقیب ازدیگرعوامل موثر بر قیمت نفت‌خام است. هرچقدر زمان تحویل نفت از فروشنده به خریدار کمتر باشد، قیمت نفت بالاتر خواهد بود.

از طرف دیگر بر اساس قانون عرضه و تقاضا، اگر فروش محصولات مشابه از سوی رقبای تجاری افزایش یابد، قیمت نفت خام در بازار کاهش می یابد. تغییرات فصلی، شرایط پالایشی، وضع آب و هوایی و حوادث غیرمترقبه هم که جزوعوامل بنیادی بازارهستند، نقش بسزایی در تعیین قیمت نفت دارند.

به مجموعه این عوامل باید سفته‌بازی‌ها، تغییرات نرخ برابری ارز و تصمیمات بانک های مرکزی را که جزو عوامل غیربنیادی بازارهستند، افزود. هریک از این عوامل بنیادی و غیر بنیادی می تواند موجب نوسان در قیمت فروش نفت شود.

بطور خلاصه می توان گفت که فرآیند قیمت گذاری نفت در بازارهای جهانی به عوامل و شاخص‌های متعددی وابسته است که بخشی از آنها تحت کنترل تولیدکنندگان، بخشی تحت مدیریت خریداران و بخشی دیگر ناشی از تصمیمات شبکه بزرگ دلالان بین‌المللی نفت است.

تحلیلگران بازار نفت خام و فعالان در این عرصه برای قیمت گذاری به عواملی نظیر تغییر میزان ذخایر اثبات شده نفت در دنیا ( به ویژه در مناطق نزدیکی به کشورهای مصرف کننده)، نوسانات عرضه، ظرفیت های پالایشگاهی، ذخایر استراتژیک، نوسانات تقاضا، مسائل سیاسی و ژئوپلیتیک توجه دارند.

ظرافت های بازار
بازارنفت ظرافت های فراوانی دارد و فروش محصول در آن شاید دشوارترین فرآیند تجارت بین المللی باشد که کوچکترین اشتباه دراین فرآیند به ازدست رفته سرمایه های ملی یا جایگاه تجاری یک کشور در بازار می انجامد. چه بسیارتولیدکنندگانی که به نفت همانند سایر کالاهای تجاری نگریسته اند و در مقاطعی به امید بالابردن قیمت محصول، تولید خود را کاهش داده اند ولی به سرعت جایگاه تجاری خود را از دست داده اند و موقعیت خود را به رقیب واگذار کرده اند.

همچنین دیده شده که گاهی بالابردن میزان عرضه برای کاهش قیمت در بازار، منجر به از دست رفتن صرفه سرمایه گذاری در صنعت نفت و به تبع آن پایین آمدن راندمان تولید شده است.

ادامه این نوع تصمیم گیری ها که صرفه سرمایه گذاری در صنعت نفت را کاهش می دهد ، می تواند خریداران انرژی را به سرمایه گذاری در سایر حامل ها و منابع انرژی ترغیب کند و از تقاضای جهانی خرید نفت بکاهد.

این ها نمونه ای از تصمیم گیری اشتباه برای تعیین قیمت در بازار جهانی است که نتیجه ای خلاف انتظار تصمیم گیرندگان اولیه به همراه داشته اند. توجه به مواردی از این دست باعث می شود تا در شرایط فعلی که قیمت جهانی نفت به شدت کاهش یافته، محتاطانه تر عمل کنیم و بی گدار به آب نزنیم و تصمیمات احساسی نگیریم.

در هفته های اخیر همزمان با سقوط قیمت جهانی نفت، بسیاری از صاحب نظران توصیه کردند که ایران و سایر تولیدکنندگان نفت در سازمان اوپک، باید میزان عرضه محصول خود را کاهش دهند تا به شکل سنتی تقاضای خرید افزایش یابد و قیمت‌ها دوباره بالا برود. این نوع توصیه های تجاری در شرایطی که عرضه و تقاضا در حالت متعادل باشد، ممکن است به رفع بحران بیانجامد، ولی به استناد آمارهای رسمی هم اینک عرضه نفت در بازار بسیار بالاست و رکود اقتصادجهانی از تقاضای خرید آن به شدت کاسته است. به این بی نظمی باید تأثیر تولید و عرضه نفت از منابع سطحی ( شیل اویل) در آمریکا را افزود.

ایالات متحده آمریکا به عنوان بزرگترین مصرف کننده نفت در جهان ظرف سال های اخیر( با سهمی معادل ۲۵ درصد تقاضای جهانی) گرایش زیادی به استخراج نفت از منابع سطحی خود پیدا کرده و بخش اعظم نیاز داخلی خود را از این طریق تأمین ساخته است. یعنی به موازات تشدید رکود اقتصاد جهانی که منجر به کاهش تقاضای خرید نفت در بازارها شده، تولید نفت از منابع غیرمتعارف در نزدیکترین فاصله به بزرگترین مصرف کننده دنیا افزایش یافته و برآیند این دو باعث شده تا تعادل بین عرضه و تقاضا برهم ریخته شود.آمارهای رسمی نشان می‌دهد که به واسطه تولید نفت از منابع غیرمتعارف، میزان وابستگی منطقه آمریکای شمالی به نفت خام وارداتی خارج از منطقه از بیش از ۹ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۰۷ به کمتر از ۶ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۳ کاهش یافته است.

اگرعوامل دیگری نظیرارزان فروشی نفتِ شمال عراق توسط گروهک تروریستی داعش را هم به این معادله بیفزایم، خواهیم دید که عرضه نفت در دنیا به حدی زیاد است که کاهش تولید اوپک در مقطع فعلی تأثیری در بالابردن قیمت ها ندارد و چه بسا باعث ازدست رفتن بازارها به نفع رقبای غیر اوپکی شود.البته سقوط اخیر قیمت نفت در بازار جهانی ناشی از ظرافت های دیگراین بازار است.

یکی از نکات ظریف این بازار، تاثیر تحلیل های آینده نگر بر میزان تقاضای خرید نفت در دنیاست. هیاهوی کاذبی که برخی از بنگاه‌های تحلیلگردر ابتدای امسال نسبت به آینده بازار نفت ایجاد کردند، خیلی از خریداران را از معامله با قیمت های قبلی منصرف کرد و به نحو قابل توجهی از تقاضای جهانی نفت کاست. این قبیل پیش بینی‌های جهت دهنده باعث شد تا بهای هربشکه نفت از حدود ۱۱۰ دلار در ۵ ماه گذشته به کمتر از ۷۹ دلار در شرایط فعلی برسد.

مطمئناً در این شرایط ترغیب اوپک به کاهش تولید، باعث افزایش قیمت نفت در بازار نخواهد شد و شاید درایت جمعی کشورهای عضو این سازمان نسبت به همین ظرافت‌های بازار، سبب شده تا این لحظه پیشنهادی برای تشکیل اجلاس فوق العاده وزیران و کاهش سهمیه‌های تولید اعضا ارائه نشود.

ادامه دارد