امروزه به همه ثابت شده که اوپک در بازار جهانی نفت دارای نقش کلیدی است و می توان آن را «مدیریت بازار» شناخت. در شرایط کنونی سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) نقش سازنده‌ای در مدیریت بازار ایفا می‌کند و می‌تواند ثبات لازم را در بازار نفت به‌وجود آورد، زیرا هدف از تشکیل این سازمان چیزی جز ایجاد یک اجماع با هدف کنترل قدرت و زیاده‌خواهی شرکت‌های بزرگ نفتی که بر ذخایر مالکان نفت چنگ زده بودند، نبود.   

تصمیم‌ها و سیاست‌های اوپک در مدت ۶۰ سال فعالیت آن همواره برای همکاری با مصرف‌کنندگان بوده است. اوپک در این سال‌ها با تنظیم نفت تولید رسمی خود همواره تعادل‌ساز قیمت‌های جهانی نفت بوده است.

جلوگیری از وقوع شوک‌های نفتی، شکستن قدرت انحصاری شرکت‌های بزرگ نفتی در بازار و صنعت جهانی نفت و کنترل منابع نفتی و دستیابی به سطوح معقولی از درآمدهای مورد انتظار اعضای اوپک را می‌توان بخشی از آثار مثبت تشکیل این سازمان نفتی شمرد.

امروزه، گرچه قیمت نفت براساس سازوکارهای بازار و با توجه به حجم معاملات در بازارهای کاغذی و فیزیکی تعیین می‌شود، اما همواره سیاست‌ها و تصمیم‌های اوپک بر رفتار قیمت در بازار جهانی نفت مؤثر است و می‌توان این‌طور بیان کرد که اوپک در مدیریت بازار همه تلاش خود را مبنی بر احقاق حق تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذارانی که منافع خود را در خطر می‌بینند به کار می‌بندد.

اوپک سعی کرده است در جهت نیاز بازار عرضه نفت داشته باشد. دستیابی به درآمدهای پایدار، تأمین امنیت عرضه و مهم‌تر از آن امنیت تقاضا از پارامترهایی است که اوپک براساس آنها برنامه‌ریزی می کند.

از دستاوردهای اوپک با توجه به اینکه مجموعه‌ای از صادرکننده‌های نفت در سه قاره مختلف جهان است،می‌توان پیوند زدن تأمین منافع اقتصادی آنها به یکدیگر  را برشمرد که سبب افزایش درک متقابل بین اعضا شده و توانسته در برخی موارد به گسترش روابط دوجانبه بین اعضا کمک کند.

مطابق اساسنامه اوپک، مأموریت سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) هماهنگی و اتحاد سیاست‌های نفتی کشورهای عضو آن و اطمینان از تثبیت بازارهای نفت به‌منظور تأمین امنیت کارآمد، اقتصادی و منظم نفت برای مصرف‌کنندگان، درآمد ثابت برای تولیدکنندگان و بازگشت عادلانه سرمایه برای سرمایه‌گذاران در صنعت نفت است.

اوپک در دوران خود با فراز و نشیب‌های پرشماری روبه‌رو بوده است اما امروزه در جهان به‌عنوان یکی از موفق‌ترین سازمان‌های بین المللی کشورهای در حال توسعه شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر اوپک با کاهش تقاضای نفت و به‌دنبال آن کاهش قیمت نفت روبه‌رو بوده است. توافق با کشورهای اوپک‌پلاس در چند سال اخیر از راه‌حل‌های اوپک برای حفظ قیمت نفت و تعادل بازار نفت بوده است.

ایران که از بنیان‌گذاران و حامیان اوپک است، سعی دارد منافع ملی خود را در بازار جهانی نفت از طریق حضور فعال در این سازمان محقق کند، هرچند در سال‌های اخیر تحریم‌های یکجانبه محدودیت‌هایی برای  صنعت نفت ایجاد کرده است.

دبیرخانه اوپک به‌منظور فراهم کردن بستری برای کشورهای عضو به‌منظور شناخت بیشتر اوپک، مأموریت و وظایف مختلف آن، همچنین یادگیری درباره صنعت نفت، دوره آموزشی MDTC را به‌صورت سالانه برگزار می‌کند.

ایران به‌عنوان یکی از بنیانگذاران اوپک حضور فعال و مؤثری در این دوره‌ها دارد. اینجانب فرصت شرکت در این دوره و مطرح کردن پرسش‌هایی درباره جایگاه اوپک در آینده و در بازار نفت و رشد و تقاضای سوخت‌های فسیلی داشتم.

دوره Multi-Disciplinary Training Course (MDTC)  اوپک که از سوی آکادمی اوپک به‌منظور آشنایی نمایندگان کشورهای عضو در مدت سه روز برگزار شد با سخنرانی عاید القحطانی، مدیر بخش تحقیقات اوپک و رئیس آکادمی اوپک کار خود را در روز ۲۸ مارس ۲۰۲۲ آغاز کرد و در ۳۱ مارس ۲۰۲۲ به کار خود پایان داد.

مدیر بخش تحقیقات اوپک در صحبت‌های خود به جایگاه این سازمان بین‌المللی در بازار نفت و همکاری با کشورهای غیراوپک و  ایجاد تعادل در بازار نفت بین تولید و تقاضا اشاره کرد.

در ادامه دوره MDTC  مأموریت اوپک و نهادهای حاکم و نقش دفتر دبیرکل ارائه و اشاره شد هدف اوپک هماهنگ کردن و یکسان‌سازی سیاست‌های نفتی بین کشورهای عضو به‌منظور تأمین منافع جمعی اعضا:

۱- درآمد ثابت برای کشورهای تولیدکننده؛

۲- تثبیت قیمت‌ها در بازارهای بین‌المللی نفت به‌منظور حذف نوسانات؛

۳- تأمین کارآمد، اقتصادی و منظم برای کشورهای مصرف‌کننده نفت؛

۴- بازگشت عادلانه سرمایه برای سرمایه‌گذاران در صنعت نفت.

کشورهای عضو اوپک و نخستین نمایندگان پنج مؤسس اوپک

ساختار سازمانی اوپک

در ادامه درباره گزارش‌های اوپک و چشم‌اندازهای جهانی پیش روی نفت و اقتصاد کشورها مسائلی مطرح شد. در بخش چشم‌انداز انرژی و نفت اشاره شد کووید-۱۹ تأثیر زیادی بر تقاضای نفت داشته است، اما اوپک توانست این تأثیر را به‌طور گسترده‌ای مهار کند، همچنین عنوان شد جمعیت جهان از ۷.۱ میلیارد نفر سال ۲۰۲۰ به حدود ۷.۸ میلیارد نفر در سال ۲۰۴۵ افزایش می‌یابد. رشد شهرنشینی، پیری جمعیت و مهاجرت بر اقتصاد کشورها تأثیرگذار است.

از سوی دیگر باید به این مسئله هم توجه کرد که پیشرفت قابل‌توجهی در حوزه فناوری صنعت نفت اتفاق نمی‌افتد، اما هزینه‌های کمتری در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و باتری‌ها (قابل استفاده در خودروهای برقی) اتفاق می‌افتد، همچنین نفوذ خوروهای برقی بیشتر می‌شود.

انتظار می‌رود انرژی‌های تجدیدپذیر، به رهبری باد و خورشید، به‌تدریج جایگزین زغال‌ سنگ شوند. پیش‌بینی می‌شود هیدروژن به‌عنوان یک حامل انرژی جدید ظهور یابد.

در جدول زیر می‌توان مقدار رشد تولید ناخالص داخلی واقعی بلندمدت سالانه مناطق مختلف جهان را مشاهده کرد:

انتظار می‌رود رشد تولید ناخالص داخلی جهانی بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۵ با نرخ میانگین ۳.۱ درصد در هر سال افزایش یابد.

پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی جهانی از ۱۲۵ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به تقریباً ۲۷۰ تریلیون دلار در سال ۲۰۴۵ افزایش یابد.

مطابق جدول بالا، چین و هند به تنهایی ۳۷ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را در سال ۲۰۴۵ تشکیل خواهند داد.

کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) ۳۴درصد اقتصاد جهانی را نسبت به ۴۵ درصد در سال ۲۰۲۰ تشکیل خواهند داد، همچنین تقاضای جهانی انرژی ۲۸ درصد افزایش می یابد و  از ۲۷۵.۴ mboe/d  در روز در سال ۲۰۲۰ به ۳۵۲ mboe/d در سال ۲۰۴۵ میلادی می‌رسد.

مطابق چشم انداز اوپک، نفت بیشترین سهم خود را در ترکیب انرژی تا سال ۲۰۴۵ حفظ خواهد کرد.

رشد کامل در تقاضای انرژی از کشورهای غیر عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (اوئی‌سی‌دی) حاصل خواهد شد.

دیگر انرژی‌های تجدیدپذیر و گاز طبیعی همچنان نقش مهمی در ترکیب انرژی دارند.

مطابق جدول زیر کووید- ۱۹ بر حجم تقاضا منطقه‌ای تأثیر گذاشت.

برای دوره ۲۰۲۰ الی ۲۰۲۶ تقاضا در همه مناطق رشد می‌کند.

انتظار می‌رود تقاضای جهانی نفت در بازه زمانی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۵، ۱۷.۶ میلیون بشکه در روز افزایش یابد.

تقاضای افزایشی تا سال ۲۰۲۶ تقریباً ۱۴ میلیون بشکه در روز بیشتر از سال ۲۰۲۰، اما فقط حدود ۴.۴ میلیون بشکه در روز بیشتر از سال ۲۰۱۹ است.

پیش‌بینی می‌شود تقاضای نفت در بلندمدت به حدود ۱۰۸ میلیون بشکه در روز برسد.

رشد بلندمدت تقاضای نفت با افزایش نفوذ وسایل نقلیه الکتریکی محدود خواهد شد

مجموع ناوگان خودرو: ۲.۶ میلیارد تا سال ۲۰۴۵ افزایش می‌یابد.

ناوگان EV تا سال ۲۰۴۵ به ۵۰۰ میلیون وسیله نقلیه نزدیک می‌شود.

در نمودار زیر افزایش قابل توجه تقاضا در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای، هوانوردی و پتروشیمی پیش‌بینی می‌شود.

انتظار می‌رود نفت به‌عنوان منبع سوخت غالب در ترکیب انرژی باقی بماند.

نتیجه‌گیری

ایران یکی از کشورهای دارای منابع هیدرکربوری عظیم در جهان است. جمهوری اسلامی ایران حائز رتبه نخست جهان در ذخایر توأمان نفت و گاز (معادل بشکه نفت خام) است و این مزیت ممتاز و بی‌بدیل کشورمان در تولید ثروت است. مطابق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ایران از بزرگ‌ترین ذخایر نفت و گاز جهان است و به ترتیب در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان سومین و دومین دارنده بزرگ نفت و گاز طبیعی جهان قرار گرفته است.

نفت و گاز طبیعی، مهم‌ترین منابع تأمین انرژی بشر امروزی هستند، از این رو نفت و گاز در معادلات اقتصادی - سیاسی جهان اهمیت راهبردی دارند و در فرآیند روابط بین‌الملل نقش مهمی می‌توانند ایفا ‌کنند. ایران می‌تواند با حضور فعال در مجامع بین‌المللی و از جمله در کشورهای صادرکننده نفت به تثبت جایگاه خود در بخش انرژی جهان کمک کند.

محسن حائری‌نژاد

رئیس تحقیق و توسعه و مدیریت دانش شرکت راه اندازی و بهره برداری صنایع نفت (اویکو)

منبع: ایران پترولیوم