به گزارش شانا، استخراج، تولید، انتقال و توزیع فرآیندی خاص و پیچیده است تا ذخایر هیدروکربوری را با پمپاژ از بطن زمین به مقاصد مصرف انتقال دهد. نباید از نظر دور داشت که این صنعت ارزآور فقط در کنار دکل‌های حفاری، واحدها و تأسیسات پالایشگاهی، پتروشیمی و... خلاصه نمی‌شود. شاید بتوان مدعی شد که در این زنجیره نقش انتقال در صنعت نفت بهعنوان یک حلقه مفقوده، اما اثرگذار در بخش پایین‌دستی سازوکار مهمی را برای طلای سیاه که خاستگاهی جهانی دارد، ایجاد کرده است.

بنابراین در این میان نقش شبکه خطوط لوله انتقال را نمی‌توان دست‌کم گرفت. وجود ۱۴ هزار کیلومتر خط لوله انتقال از خاور تا باختر از شمال تا جنوب بیانگر وسعت این صنعت در کشور است.

اگر نگاهی به نقشه کشور انداخته شود ردپای سازه‌های آهنی را در هیبت خطوط لوله می‌توان به‌صورتی محسوس و نامحسوس مشاهده کرد؛ لوله‌هایی که گاه در برخی مناطق سر از دل خاک بیرون زده‌اند و روی پایه‌هایی کوتاه سواره شده‌اند و گاهی از کنار امواج نهرها و رودها عبور کرده‌اند و در مناطقی دیگر با سنگ و صخره همجوار شده‌اند.

اهواز - امیدیه مبدأ حرکت خط لوله‌ای است که شهره‌ای جهانی برای خود رقم زده است؛ موضوعی که آمریکایی‌ها نیز در مجله INDUSTRY PIPELINE، به آن اذعان داشته‌اند که بعد از خط لوله آلاسکا، خط لوله مارون - اصفهان سخت‌گذرترین خط لوله جهان به‌شمار می‌رود. عبور از رشته کوه‌های زاگرس و همجوار شدن با رود کارون علت اصلی این ماجرا است.

سکانس نخست، مثلث طلایی انتقال از خوزستان تا اصفهان     

مثلث طلایی این خط لوله پرفراز و نشیب و کلیدی از استان خوزستان شروع می‌شود و پس از عبور از استان چهارمحال و بختیاری به نقطه عطف ماجرا یعنی استان اصفهان می‌رسد. میدان نفتی مارون به‌عنوان سومین میدان نفتی بزرگ کشور، نفت خام این خط لوله را که از قضا نفتی سبک و مرغوب است،تامین می‌کند. نفت خام میدان مارون پس از ورود به واحدهای بهره‌برداری از محدوده آغاجاری (که شرکت بهره‌بردار از این میدان است) به‌وسیله خط لوله انشعابی شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت منطقه اصفهان به‌عنوان یک خط پالایشگاهی در امتداد خط لوله‌ای ۳۶ اینچی جاری می‌شود، اما در این مسیر سخت‌گذر با توجه به گستره جغرافیایی باید از امیدیه ۴۳۰ کیلومتر طی شود تا به پالایشگاه اصفهان برسد. برای پمپاژ نفت خام در این مسیر نیز باید تلمبه‌خانه‌هایی تعبیه شوند تا با توجه به اختلاف ارتفاعات در مسیر که رفته رفته بیشتر و بیشتر می‌شود، بتوانند فرآیند انتقال بدون چالشی را برای این حجم از مواد نفتی با توجه به مشکل افت فشار فراهم کند.

به این منظور ۸ مرکز انتقال نفت و تأسیسات در این راه پرسنگلاخ قرار گرفته است؛ ایستگاه نخست مرکز انتقال نفت شهید آل‌خمیس (شماره ۱ امیدیه) در نزدیکی جاده اهواز - امیدیه واقع شده است، اما ایستگاه بعد مرکز انتقال نفت و تأسیسات شماره ۲ در رامهرمز، شماره ۳ در باغملک، شماره ۴ در ایذه، شماره ۵ در دهدز، شماره ۶ در گندمکار و شماره ۷ و ۸ در اصفهان واقع شده است.

باید تأکید کرد که با توجه به اختلاف ارتفاع از مبدأ حرکت خط لوله تا مقصد در فواصل مختلف افت فشار در این مسیر خاص به دفعات رخ می‌دهد. این در حالی است که در مرکز انتقال نفت شماره یک (امیدیه) اختلاف ارتفاع از سطح دریا ۷۴ متر است و این فرآیند در ادامه مسیر بعد از مرکز شماره ۶ که پیک این ارتفاع را دربرمی‌گیرد به ۲۷۰۰ متر می‌رسد، بنابراین برای غلبه به این ارتفاع نیاز به وجود تلمبه‌خانه‌هایی است که کار پمپاژ نفت خام را با حرکت توربین‌ها از کنار رودها، رشته کوه‌ها و صخره‌ها به نحو مطلوب و استاندارد انجام دهد.

سکانس دوم، یک خط لوله کلیدی در کنار خط لوله صادراتی                     

کمی آن‌طرف‌تر از مجموعه تأسیسات نفت و گاز شماره ۳ و ۴ آغاجاری با طی مسافتی چند کیلومتری، مرکز انتقال نفت شهید آل خمیس (شماره یک امیدیه) به چشم می‌خورد تا نفت خام با آی‌پی ۳۵ از میدان نفتی مارون را در شریان‌های این شبکه انتقال دهد. پس خط لوله نفت مارون با این آی‌پی نفتی مرغوب را به سمت گلوگاه‌های نفتی ارسال می‌کند. این در حالی است که یک خط لوله صادراتی ۳۶ اینچی نیز در مجاورت خط لوله اصفهان - مارون تعبیه شده است تا نفت خام صادراتی را به سمت خارک مشایعت کند.

اما سهم این خط لوله پالایشگاهی از میدان مارون که ظرفیت تولید روزانه‌اش به‌طور متوسط به ۵۲۰ هزار بشکه می‌رسد، انتقال روزانه ۵۵۰ هزار بشکه نفت خام است.

این در شرایطی است که ذخیره درجای نفت خام این میدان ۴۶ میلیارد بشکه برآورد می‌شود تا نبض تولید و انتقال را همچنان در این مسیر فعال نگه دارد.

سکانس سوم، ارسال نفت و فرآورده به سمت اصفهان و تهران

قدرت سربازی، مدیر منطقه اصفهان شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت با اشاره به گستردگی این منطقه می‌گوید: این منطقه دارای هشت رشته خط لوله است که از این میان یک خط لوله ۳۲ اینچی نفت خام مارون را به سمت پالایشگاه اصفهان انتقال می‌دهد. حدود ۷۰ درصد از این نفت به سمت پالایشگاه اصفهان و مازاد آن در حدود ۳۰ درصد از طریق یک رشته خط ۲۴ اینچی به سمت پالایشگاه تهران ارسال می‌شود. خط لوله دیگر خط ۱۸ اینچی نیز فرآورده‌های نفتی پالایشگاه اصفهان را به سمت تهران هدایت می‌کند. دو خط لوله دیگر ۲۰ اینچی و ۱۶ اینچی در مسیر جنوب‌ شرق فرآورده‌های نفتی پالایشگاه بندرعبارس را دریافت و به سمت تهران ارسال می‌کند. این در حالی است که در مجموع ظرفیت فرآورده انتقالی روزانه ۳۵۰ هزار بشکه برآورد می‌شود.

به گفته وی نیروگاه اسلام‌آباد، تاسیسات آبنیل و فرودگاه اصفهان و پایگاه هشتم شکاری از دیگر مقاصدی هستند که از طریق یک خط ۱۲ و دو خط ۸ اینچی سوخت‌رسانی می‌شوند.

مدیر منطقه اصفهان با اشاره به اینکه این منطقه دارای حدود ۸۰۰ نیروی انسانی است، به سختی پایش خطوط و آنلاین بودن این فرآیند تأکید می‌کند و ادامه می‌دهد: خط‌بانان، واحدهای بسیج و حراست و عملیات با اعزام و حضور در مناطق عملیاتی گشت‌زنی می‌کنند و موارد مشکوک و نیاز به رسیدگی را گزارش می‌دهند.

به گفته سربازی، خوشبختانه این منطقه به‌صورت مستمر با رصد و کنترل شبانه‌روزی پایش می‌شود، اما یکی از مشکلات عدیده در این منطقه به حوادث طبیعی مثل رانش زمین و آسیب وارده از شخص ثالث مانند فعالیت ماشین‌آلات سنگین و راهسازی  است که به حریم خطوط تجاوز صورت می‌گیرد.

سکانس چهارم، همجواری با طولانی‌ترین پل کابلی معلق در کشور

اما در امتداد این مسیر لاجرم باید از پرآب‌ترین رود کشور یعنی کارون در جوار بزرگ‌ترین سد برق آبی کشور یعنی کارون ۳ عبور کرد. برای خروج از خوزستان باید از شهرستان دزپارت رد شد. خط لوله مارون - اصفهان به مسیر خود ادامه می‌دهد و به سد کارون ۴ می‌رسد. در این محدوده ۴ کیلومتر از خط لوله از داخل دریاچه سد عبور می‌کند، اما این تمام ماجرا نیست؛ خط لوله روگذری به موازات این خط به‌عنوان خط لوله «بای‌پاس» به طول ۱۲ کیلومتر از روی طولانی‌ترین پل کابلی کشور که روی مخزن ذخیره آب سدکارون ۴ برای این منظور تعبیه شده عبور می‌کند تا در صورت لزوم به‌عنوان جایگزین برای انتقال پایدار مواد نفتی استفاده شود

پل کابلی که با داشتن ۴۶۰ متر طول و ارتفاع ۷۰ متری از سطح دریاچه از طولانی‌ترین پل‌های معلق در کشور به شمار می‌آید، عرشه فلزی آن در دو طرف با دو خط لوله گاز و نفت همجوار شده است. این در حالی است که ارتباط بین دو استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری را برای عبور و مرور عشایر بختیاری تسهیل کرده است.

به گفته مدیر منطقه اصفهان، ساخت این پل سال ۹۸ به اتمام رسیده و سال ۱۴۰۱ به خطوط لوله منطقه اصفهان به‌عنوان بهره‌بردار تحویل شده است.

سکانس پنجم؛ انتقال روزانه بیش از ۸۷ میلیون لیتر نفت از گذرگاه مرگ                   

پس از عبور از امیدیه، رامهرمز، باغملک و ۱۶ کیلومتر قبل از رسیدن به مرکز انتقال نفت ایذه این خطوط لوله باید از دل دو تنگه عبور کند تا به دو دره اصلی یعنی اوج سخت‌گذر بودن این خط برسد.

«لیر» و «اوند» دو دره‌ای است که در امتداد یکدیگر زیر تیغ آفتاب برهوتی از صخره، سنگ و سنگلاخ را دربرگرفته است. مسیری که فراز و نشیب‌های سه تا چهارمتری آن با شیب تند طی کردن ورود به دهدز را در هاله‌ای از گردوغبار و صدای مهیب باد سخت و دیرگذر می‌کند. دره‌هایی که در فصل پاییز پرآب و سیلابی می‌شوند و زحمت کار حراست از خطوط را به‌دلیل آب‌بردگی از خطوط و حرکت خاک روی خطوط دوچندان می‌کنند؛ جایی که از امکانات ارتباطی و ترددی خبری نیست و پس از ورود به دهدز که گلوگاه ارتباطی و اصلی این خط پر فراز و نشیب تلقی می‌شود این خط لوله وارد مرز دو استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری می‌شود و  مسیر خود را بعد از گذر از مرکز انتقال نفت گندمکار به سمت پالایشگاه اصفهان ادامه دهد.

جاری شدن و انتقال پایدار روزانه ۸۷ میلیون و ۴۵۰ هزار لیتر نفت خام در این مسیر پرپیچ و خم کاری است سخت که بدون لحظه‌ای توقف در کوران چالش‌ها و سختی شرایط جغرافیایی و آب و هوایی با استفاده از توربین‌ها و سایر تجهیزات صنعتی که با دانش و تخصص بومی تعمیر و اورهال می‌شوند، در حال انجام است.

خط لوله‌ای که از بطن خاک و سنگلاخ عبور کرده است در طول مسیر هر چند کیلومتر با مجموعه‌ای از نشانگرهای زردرنگ علامت‌گذاری شده‌اند. در این گذرگاه سکوهایی به چشم می‌خورند که پوششی را روی خطوط و در محدوده‌هایی که احتمال رانش و ریزش وجود دارد، ایجاد کرده‌اند تا براثر ریزش کوه از ضربه وارده به خط لوله‌ای که در زیرزمین گذاشته شده است ممانعت شود.

سکانس ششم، تعرض به حریم خطوط لوله

رحمت‌الله مصباح، رئیس مهندسی خوردگی فلزات منطقه از ماجرایی می‌گوید که برای تعمیر یکی از خطوط کارکنان مجبور به اسکان شبانه در کنار رود کارون می‌شوند، چراکه بارندگی‌ها اجازه تردد و بازگشت به مرکز انتقال را نداده بود. حفاظت از محیط زیست، حراست از تأسیسات، کنترل بحران‌ها، نظارت بر فرآیند مستمر انتقال آن هم در این شرایط سخت کاری طاقت‌فرساست که وجود مشکلاتی بر این سختی می‌افزاید.

شهاب نادری، رئیس مرکز انتقال نفت شماره ۴ یکی از معضلات جدی امروز را بحث تعرض به حریم خطوط عنوان می‌کند.

او می‌گوید: برای این کلاف درهم‌تنیده‌شده باید مسئولان ذی‌ربط به فکر یک راهکار اساسی باشند.

سکانس هفتم، پشت صحنه ارسال فرآورده‌های نفتی به پمپ‌های بنزین‌

ماحصل این فرآیند پیچیده و پر مشقت که در مناطق عملیاتی با حضور متخصصان و تلاشگران این عرصه رقم می‌خورد بسترساز تولید فرآورده‌های نفتی از واحدهای پالایشگاهی می‌شود. طی این فرآیند هم خوراک پالایشگاه یعنی نفت خام را برای تولیدات تأمین می‌کند و هم محصولات تولیدشده اعم از بنزین و گازوئیل را به سمت انبارهای پخش برای ارسال به جایگاه‌های عرضه سوخت فراهم می‌کند. پر شدن مخازن سوخت‌گیری و فعال کردن نازل‌های سوخت در جایگاه‌های عرضه سوخت برای تأمین سوخت مصرفی خودروها با طی شدن این مسیر پرپیچ و خم توسط متخصصان متعهد و حراست از تأسیسات و تجهیزات این صنعت کلیدی این‌گونه رقم می‌خورد تا تردد بی‌دغدغه خودروها را در سطح شهرها و کلانشهرها رقم بزند.

منبع: شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران

گزارش: سمیه مهدوی