رابطه بین دانشگاه و صنعت به‌ویژه در صنایع مادر و راهبردی مانند صنعت نفت، همواره به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی توسعه پایدار، خودکفایی فناورانه و ارتقای سطح علمی و اقتصادی کشورها شناخته می‌شود. در کشور ما، این صنعت از یک سو با چالش‌های فراوان فنی، عملیاتی و مدیریتی روبه‌رو است و از سوی دیگر، به بهره‌گیری از دانش روزآمد و فناوری‌های نوین برای حفظ و افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی نیاز دارد. افزایش رابطه دانشگاه و صنعت نفت در صورت مدیریت صحیح و ایجاد سازوکارهای مناسب، میتواند نقشی کلیدی در ارتقای قابلیت‌های فناورانه و اقتصادی کشور ایفا کنند.
بومی‌سازی فناوری‌های کلیدی و کاهش وابستگی
واردات فناوری‌های کلیدی، افزون بر هزینه‌های ارزی بالا، کشور را در معرض فشارهای سیاسی و تحریم‌های اقتصادی قرار می‌دهد. دانشگاه‌ها با ظرفیت‌های تحقیقاتی خود، می‌توانند در زمینه مهندسی معکوس، توسعه دانش فنی، بومی‌سازی فرآیندها و طراحی و ساخت تجهیزات تخصصی گام بردارند.
• تحقیقات کاربردی در حوزه اکتشاف و توسعه میدان‌ها: دانشگاه‌ها می‌توانند با انجام پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه مدل‌سازی مخازن، ژئوشیمی، ژئوفیزیک، و توسعه روش‌های نوین ازدیاد برداشت (EOR) به کاهش نیاز به نرم‌افزارها و خدمات خارجی کمک کنند.
• فناوری‌های حفاری و تکمیل چاه: تحقیقات در زمینه طراحی و ساخت مته‌های حفاری، سیالات حفاری، سیمان‌کاری چاه، و تجهیزات سرچاهی که متناسب با شرایط زمین‌شناسی ایران باشد و ...
• فناوری‌های پالایش و پتروشیمی: توسعه کاتالیست‌های جدید، بهینه‌سازی فرآیندهای جداسازی، طراحی تجهیزات فرایندی، و توسعه فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی با ارزش افزوده بالاترو...
• فناوری‌های حفظ و نگهداری تجهیزات: تحقیق در زمینه مواد مقاوم در برابر خوردگی، پوشش‌های حفاظتی، و روش‌های پیش‌بینانه برای نگهداری تجهیزات، میتواند عمر مفید سرمایه‌گذاری‌ها را افزایش دهد.
دانشگاه‌ها، با توجه به ماهیت پویا و خلاقانه خود، می‌توانند زمینه مناسب برای ایجاد ایده‌های نو و ارائه راه‌حل‌های خلاقانه برای این مسائل باشند. دانشگاه با استفاده از ظرفیت خود میتواند درباره بهینه‌سازی فرآیندها، افزایش بازدهی استخراج، کاهش اثرات زیست‌محیطی، مدیریت دارایی و ریسک، فناوری‌های دیجیتال و هوشمندسازی مؤثر باشد.
صنعت نفت، برای حفظ و ارتقاء جایگاه خود، نیازمند نیروی انسانی متخصص، خلاق، و آشنا با تازه‌ترین دستاوردهای علمی و فنی است. دانشگاه نقش اساسی در تربیت نیروی انسانی ایفا می‌کند. به‌روزرسانی سرفصل‌های آموزشی، ارائه دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و تخصصی و پروژه‌های پایان‌نامه‌ای برای نیاز صنعت از جمله این اقدام‌هاست. اساتادان می‌توانند به‌عنوان مشاوران امین و خبره برای صنعت نفت عمل کنند و با ارائه خدمات مشاوره‌ای تخصصی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و سمینارهای تخصصی، انتقال دانش فنی از طریق همکاری در پروژه‌ها و ایجاد پایگاه‌های دانش مشترک، دانش انباشته شده در دانشگاه را به بدنه اجرایی صنعت منتقل نمایند.
چالش‌های موجود
• انتظارات دانشگاه از صنعت: دانشگاه معمولاً در جستجوی پروژه‌های تحقیقاتی بلندمدت، تأمین بودجه کافی و پایدار برای تحقیقات بنیادی و کاربردی، دسترسی آزاد به اطلاعات و داده‌های صنعت و ایجاد بستری برای طرح سوالات علمی عمیق هستند. در مقابل، صنعت نفت ضمن نظر به حفظ اسرار تجاری و رقابت‌پذیری غالباً به دنبال راه‌حل‌های سریع و عملی برای مشکلات روزمره، بازگشت سرمایه (ROI) مشخص و قابل اندازه‌گیری در کوتاه‌مدت، و ارائه فناوری‌های آماده به کار است.
• بوروکراسی: ساختارهای اداری به‌ویژه در سازمان‌های دولتی و شرکت‌های بزرگ به همراه فرآیندهای طولانی تصویب پروژه‌ها، مشکلات در امضای قراردادها و عدم انعطاف‌پذیری در قراردادها، تامین مالی، و تبادل دانش چالش برانگیز است.
ملاحظات خاص
عدم شفافیت در گزارش‌دهی نتایج تحقیقات، یا عدم ارائه بازخورد کافی از سوی صنعت درباره نحوه استفاده از نتایج، میتواند سبب کاهش اعتماد شود و یا صنعتگران ممکن است به دلیل نگرانی از لو رفتن اطلاعات محرمانه به رقبا، تمایلی به اشتراک‌گذاری داده‌های حساس با دانشگاه‌ها نداشته باشند. ضمنا چه در دانشگاه‌ها و چه در صنعت، بودجه ناکافی تحقیقات در دانشگاه‌ها، محدودیت‌های مالی در صنعت و یا عدم وجود مکانیزم‌های پایدار تأمین مالی از جمله چالش‌هاست.
فرصت‌های پیش رو و راهکارهای تقویت رابطه
ایجاد مراکز نوآوری و تحقیقاتی مشترک
• تأسیس مراکز نوآوری، پارک‌های علم و فناوری، و پژوهشکده‌های مشترک بین دانشگاه‌ها و شرکت‌های صنعت نفت، میتواند به ایجاد بستری مناسب برای همکاری‌های هدفمند و متمرکز کمک کند. در این راستا تعریف پروژه‌های راهبردی، ایجاد زیرساخت‌های مشترک و ایجاد فضایی برای تبادل اندیشه مؤثر است.
حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور
• شرکت‌های دانش‌بنیان که بیشتر از سوی فارغ‌التحصیلان و استادان دانشگاهی تأسیس می‌شوند، نقش کلیدی در تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی و ارائه راه‌حل‌های نوآورانه به صنعت دارند در این مقوله حمایت‌های مالی و اعتباری، فراهم کردن زمینه‌های لازم برای ورود به بازار و ایجاد شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد و قانون‌گذاری حمایتی میتواند مؤثر باشد. هدایت تحقیقات دانشگاهی به سمت نیازهای واقعی صنعت، نیازمند رویکردی فعال از سوی خود صنعت است. تعریف دقیق اولویت‌های پژوهشی، بودجه‌گذاری اختصاصی برای پروژه‌های صنعتی، مشارکت در تعریف شاخص‌های ارزیابی پروژه و استفاده از ظرفیت پایان‌نامه‌ها از اقدام‌هایی است که باید مد نظر قرار گیرد.
برگزاری رویدادهای مشترک و ارتقاء ارتباطات
افزایش تعامل و شناخت متقابل، نیازمند فضایی برای گفت‌وگو و تبادل نظر است. می‌توان با برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها و برگزاری کارگاه‌های آموزشی مشترک و نشست‌های تخصصی و یا استفاده از پلتفرم‌های آنلاین این فضا را ایجاد کرد. کاهش شکاف بین تئوری و عمل و افزایش درک متقابل، از طریق برنامه‌های کارآموزی و تبادل نیروی انسانی نیز امکان‌پذیر است. کارآموزی دانشجویان در صنعت، دوره‌های کارآموزی صنعتی برای استادان، تبادل متخصصان و استفاده از ظرفیت بازنشستگان صنعتی ضروری است.
توسعه چارچوب‌های قانونی و مالی حمایتی
در این زمینه باید به اصلاح آئین‌نامه‌ها و مقررات، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، ارائه معافیت‌های مالیاتی و استانداردسازی قراردادها توجه شود.
نتیجه‌گیری
• رابطه دانشگاه و صنعت نفت در ایران، به‌عنوان یک رابطه راهبردی و حیاتی، از ظرفیت‌های عظیمی برای توسعه پایدار، خودکفایی فناورانه، و ارتقاء جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی صنعت نفت برخوردار است. این رابطه میتواند موتور محرک نوآوری، بومی‌سازی دانش و تربیت نیروی انسانی متخصص باشد و به حل چالش‌های پیچیده عملیاتی و فنی در این صنعت کمک شایانی کند.
• برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت دانشگاه، نیازمند یک رویکرد جامع، همکاری‌های مستمر و تعهد راسخ از سوی هر دو بخش (دانشگاه و صنعت نفت) هستیم.
• سرانجام تقویت رابطه دانشگاه و صنعت نفت، به پیشرفت و توسعه پایدار جمهوری اسلامی ایران کمک شایانی می‌کند. این سرمایه‌گذاری بر روی دانش و فناوری، تضمین‌کننده آینده‌ای روشن‌تر و خودکفاتر برای صنعت نفت و کشور در عرصه بین‌المللی است.
محمد نریمان‌فرد
تحلیلگر اقتصادی حوزه نفت و گاز و پتروشیمی
نظر شما