امروزه از نفت خام برنت به عنوان نفت خام شاخص در زمینه فروش نفت خام به بازارهای اروپا و مدیترانه، از نفت خام شمال آلاسکا (ANS) و نفت سبک وست تگزاس اینترمدیت (WTI) جهت فروش نفت خام به ایالات متحده و کانادا و در واقع نیمکره غربی و نهایتاً از نفت خامهای عمان و دوبی عمدتاً جهت فروش به مقصد آسیا و خاور دور استفاده می شود. البته شاید بتوان ادعا کرد که در این میان نفت خام برنت دارای نقش کانونی می باشد؛ چه این نفت خام از سویی شاخص قیمت گذاری بیش از ۶۵ درصد تجارت جهانی نفت خام به صورت فیزیکی (در برابر معاملات کاغذی) بوده و از طرفی دیگر به عنوان کالای مبنا(Underlying Asset) در قراردادهای معاملات آتی بورس لندن(۵) با حجمی متجاوز از یک صد میلیون بشکه در روز یعنی بیش از کل تولید فیزیکی نفت خام، تأثیرات عمده ای در کلیه معاملات روزانه نفت خام دارد. آنچه به نفت خامهای شاخص این قابلیت را می دهد که سایر نفت خامها بر مبنای بهای آنها تعیین ارزش شود ویژگی هایی می باشد که اهم آنها به شرح زیر است: ۱-قابلیت خرید و فروش آزاد. معمولاً صادرکنندگان محدودیتهایی را در مورد فروش مجدد نفت خام خود اعمال می کنند. مانند عربستان و ایران. بنابراین نفت خام ایران و عربستان که بدون اجازه تولید کننده قابل فروش مجدد نیستند از این حیث نمی توانند نقش یک نفت خام شاخص را بازی کنند. ۲- مقدار کافی تولید نفت خام به صورت فیزیکی که براحتی در بازار به طور آزاد در دسترس معامله گران باشد.لذا نفت خام هایی که اگر چه تولید بالا دارند اما عمدتاً در قالب قراردادهای مدت دار فروخته می شوند را شامل نمی شود. ۳- عدم انحصار خرید یا فروش. هرگونه منوپلی در خرید یا فروش اعتبار بازار آن نفت خام را مخدوش ساخته و آن را فاقد قابلیت تبدیل شدن به یک نفت خام شاخص می سازد. ۴-امکانات لجستیکی و بارگیری کافی و منظم که ریسک عرضه منظم به بازار را به حداقل برساند. مجموعه شرایطی از این دست که نهایتاً موجب شفافیت بازار نفت خامهای شاخص می شود، اعتباری به این دسته از نفت خامها بخشیده است که امروزه هنگامی که قیمت آنها توسط رسانه های معتبر نفتی به صورت روزانه منتشر می شود به عنوان مأخذ قابل اتکا برای تعیین قیمت میلیون ها بشکه نفت خامهای دیگر از جمله نفت خام ایران در معاملات تک محموله و مدت دار مورد استفاده واقع می شود. فاکتور دیگر که شاه بیت قیمت هر نفت خام صادراتی می باشد فاکتور D است. قیمت نفت خام شاخص همان گونه که اشاره شد توسط بازار و خارج از کنترل مستقیم هر صادرکننده ای تعیین می گردد. اما آنجا که یک فروشنده نفت خام باید تمام هنر خود را به نمایش بگذارد میدانی است که در آن این عامل تعیین می گردد. در واقع وقتی گفته می شود مثلاً ایران قیمتهای فروش در ماه فرضاً اوت را به مشتریان اعلام کرد منظور همین فاکتور است. به طور خلاصه همان گونه که اشاره شد بسته به کیفیت نفت خام که تابعی است از درجه سبکی و سنگینی آن و رابطه مستقیم این ویژگی با ارزش ناخالص فرآروده های استحصالی(۶)، مقدار عناصر مزاحم در فرآیند پالایش موجود در هر نفت خام نظیر سولفور، فاصله محل تحویل نفت خام تا بازار مقصد، عمده عناصر تکنیکی هستند که در تعیین مقدار تفاوت هر نفت خام صادراتی با نفت خام شاخص یا همان فاکتور D مؤثر هستند. ضمن آن که عوامل جنبی دیگری نظیر رقابت با نفت خام های جانشین، کمبود نفت یا اشباع بازار مقصد، شرایط تولید خود صادرکننده نیز می توانند تأثیرگذار باشند. قیمت گذاری نفت خام ایران که در چارچوب قراردادهای مدت دار به فروش می رسد، همواره به نوعی تابع قیمتهای نفت خام عربستان بوده است. قیمت نفت خام سبک ایران براساس قیمت نفت خام سبک عربستان و نفت خام سنگین ایران بر مبنای قیمت نفت خام متوسط عربستان البته با تعدیلاتی جزیی تعیین می گردد.و به طور مشخص تر از اول سال ۲۰۰۰ میلادی که قیمت های (دیفرنشیال ها) ایران تحت عنوان قیمت رسمی (OSP)(۷) به صورت ماهیانه اعلام می شود این ارتباط و همخوانی همه جانبه تر شده است. زیرا تنوع نسبی در قراردادهای فروش نفت خام قبل از سال ۲۰۰۰ از جمله قراردادهای تحویل در مقصد (Cif)، تنوع بیشتری در قیمت گذاری را نیز به همراه داشت. کپی برداری از قیمتهای عربستان فی النفسه امر مذمومی تلقی نمی شود. چه آن که نفت خامهای دو کشور با ویژگی های فنی بسیار نزدیک در بازار به عنوان نفت خام های رقیب قلمداد می شوند. تولید روزانه بیش از ۸ میلیون بشکه و اتکا و نیاز شدید پالایشگران به نفت خام این کشور خواه ناخواه موجب اعتبار تصمیمات آن در حوزه قیمت گذاری نیز می شود. لکن سؤال آن است که نقش ایران در قیمت گذاری نفت خام صادراتی خود چیست؟ اساساً از چه میزان ابتکار عمل در تعیین قیمت برخورداریم؟ فرضاً چنانچه به هر دلیلی یک ماه قیمت های عربستان اعلام نشود یا در فرض ملموس تر که سابقه هم دارد قیمت های عربستان به اشتباه در منابع رسانه ای مربوطه (نشریه پلاتس) اعلام گردد، چه مقدار قادر هستیم قیمتهای فروش نفت خام خود را که توأماً متضمن منافع خریدار و فروشنده باشد(به عبارت دقیق تر منطبق با شرایط بازار باشد)، رأساً تعیین کنیم؟ منطقاً انتظار می رود که پس از گذشت حدود یک قرن از تولید نفت خام و سپری شدن ۲۷ سال از انقلاب و ثبات نسبی دست اندرکاران امر طی این دوره، توان علمی لازم در این زمینه حاصل شده باشد. از زاویه دیگر اگر بخواهیم به کفه های ترازو نیز نگاه کنیم، وزن حقوق و مزایای دریافتی برخی از مسئولین مربوطه (۲ الی ۴ میلیون ماهیانه)، وجود پتانسیل متناسب در طرف دیگر معادله را بشدت قابل انتظار می سازد. نیاز به تأکید نمی باشد که نفت وزیر مجموعه های آن از جمله بازاریابی و فروش در دنیای امروز امری است با ابعاد وسیع و پیچیده که راهبری مطلوب آن ابزار و لوازم، زیادی را می طلبد. در بعد بازاریابی و فروش، ابداع انواع بازارها و معاملات جدید نظیر بازار معاملات سلف، قراردادهای آتی و حجم بالای معاملات آن (معاملات کاغذی) و پیوستگی آن با بازار فیزیکال نفت خام، تحولات روزافزون صنعت پالایش و تأثیر آن بر تقاضای نفت خامهای گوناگون، پیچیدگی های بازار حمل و نقل و ... که هر یک به تنهایی مقوله ای گسترده است و می تواند عنوان دوره آموزشی آکادمیک قرار گیرد، همگی مؤید وسعت و اهمیت این مبحث است. آنچه در این مقال قابل تأمل است آن است که ما چه میزان به این ابزار کار خصوصاً از نقطه نظر تئوریک مجهزیم که بتواند به عنوان پشتوانه قابل اتکایی در مواجهه با طرف های مقابل که نوعاً افرادی حرفه ای هستند، به کارمان آید. اهتمام بیشتر به تأمین حداکثری منافع، حفظ پرستیژ دومین تولید کننده اوپک و بالاتر از همه ارج گذاری به شأن و مرتبت ایران و ایرانی انتظارات به جایی است که برآوردنشان توجه بس فراتر به ملزومات مربوطه را طلب می کند. پانوشت ها: ۱- API مخفف American Petroleum institute واحدی است که مرغوبیت نفت خام را با آن می سنجند و عکس وزن مخصوص است یعنی هر چقدر بالاتر باشد نفت خام سبک تر و در نتیجه مرغوب تر است. ۲- Market Related formula price ۳- Residual Supplier ۴- Benchmark Crude oil ۵- London IPE Futures contracts ۶- Gross Product Worth ۷- Official Selling Price منبع:روزنامه همشهری-29-ابان84