به گزارش شانا، بر اساس آخرین آمار منتشره شرکت بریتیش پترولیوم کشور روسیه که برای سالیان متمادی بزرگترین دارنده ذخایر گاز جهان بود در سال 1392 جایگاه نخست خود را به ایران داد. میزان کل ذخایر قابل استحصال گاز طبیعی ایران به 33.8 تریلیون متر مکعب در سال 1391 رسیده است. ایران با این میزان ذخایر گاز طبیعی در رتبه نخست جهان قرار دارد.

کل تولید گاز غنی ایران ( گاز تولیدی از منابع نفت و گاز قبل از انجام فراورش) در سال 1391 روزانه 622.2 میلیون متر مکعب است که 358.28 میلیون متر مکعب آن از مناطق خشکی و 263.95 میلیون متر مکعب از مناطق دریایی تولید شده است.
تولید گاز غنی کشور در سال 1391 نسبت به سال قبل از آن دارای کاهش 1.4 درصدی رشد است که این کاهش عمدتا متاثر از کاهش تولید نفت خام در این سال و در نتیجه کاهش تولید گاز همراه نفت بوده است.
سهم تولید میادین مستقل گازی از کل تولید گاز غنی ایران 82.5 درصد است که این سهم سالانه در حال افزایش است. علی رغم افزایش تولید گاز از میادین مستقل در سال 1391، تاخیر در راه اندازی فازهای جدید پارس جنوبی و  افزایش نیافتن تولید گاز در چاههای دریایی این میدان مشترک جبران کننده کاهش گاز غنی حاصل از گاز همراه نفت نشده است.
در سال 1391 از کل گاز غنی مصرفی در کشور 79 درصد در پالایشگاههای گاز و واحد های نم زدایی و 11.9 درصد در کارخانه های گاز و گاز مایع مصرف شده است. همچنین 4.1 درصد آن به گازهای باقیمانده برای توسعه و جمع آوری گاز اختصاص داشته و 2.9 درصد جهت تزریق و 2.1 درصد در دیگر بخشها به مصرف رسیده است.
بر اساس بند 130 قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی اجتماعی وزارت نفت موظف است تمهیداتی را فراهم کند تا در طول برنامه، ضریب بازیافت مخازن کشور به میزان یک درصد افزایش یابد.
باوجود این سیاست میزان تزریق آب و گاز کشور در سال 1391 نسبت به سال قبل یعنی سال نخست برنامه پنجم به ترتیب 10.6 و 67.6 درصد کاهش داشته است. از دلایل کاهش تزریق گاز در میادین نفتی را می توان رشد بی رویه مصرف گاز در بخشهای دیگر مانند خانگی و تجاری دانست.
در ایران 12 پالایشگاه گاز و واحد نم زدایی در استانهای بوشهر، خوزستان، هرمزگان، خراسان رضوی، فارس، ایلام و قم وجود دارد که خوراک این پالایشگاهها و واحدها عمدتاً از مخازن گاز نار و کنگان، مزدوران، شوریجه، گنبدلی، آغاجاری، نفت سفید، سرخون، گورزین، آغار و دالان، سراجه، پارس جنوبی، تنگ بیجار، تابناک، شانول، وراوی و هما تامین می شود.
پالایشگاههای گاز ایران در سال 1391 ، روزانه ظرفیت پالایش 547.9 میلیون متر مکعب گازطبیعی را داشته اند. ظرفیت پالایشی کشور در دو سال اخیر به دلیل افزایش ظرفیت پالایشگا هها و نیز به چرخه تولید پیوستن برخی فازهای پالایشی پارس جنوبی افزایش یافته است.
طول خطوط انتقال گاز (فشار قوی) احداث شده در کشور تا پایان سال 1391 بالغ بر 34 هزار و 778 کیلومتر است. گاز پالایش شده از طریق خطوط لوله انتقال گاز فشار قوی پس از چندین بار کاهش فشار گاز در ایستگاههای اصلی گاز شهرها و ایستگاههای تقلیل فشار وارد خطوط شبکه توزیع می شود. سپس از طریق انشعابات موجود گاز مصرف کنندگان پس از تقلیل فشار توسط رگلاتور بر حسب نوع و میزان مصرف تامین می شود.
تا پایان سال 1391 حدود 236.6 هزار کیلومتر شبکه گاز در سراسر کشور توسط شرکتهای گاز استانی اجرا و حدود 9.1 میلیون انشعاب برای مشترکان بخشهای مختلف خانگی، تجاری و صنعتی نصب شده که در مجموع 16.3 میلیون مصرف کننده را در سراسر کشور تحت پوشش قرار داده است.
در سال 1391 مصارف نهایی و مصرف بخش انرژی گاز طبیعی 151.7 میلیارد متر مکعب بود که نسبت به سال قبل یک درصد کاهش داشته است. در این سال، سهم مصرف نهایی و مصارف بخش انرژی به ترتیب 66.1 و 33.9 درصد گزارش شده است. در سال 1391 سهم مصرف نهایی نسبت به سال قبل 1.7 درصد کاهش و در مقابل، سهم مصارف بخش انرژی افزایش داشت. این امر ناشی از کاهش مصرف نهایی بخشهای خانگی، تجاری و عمومی، سوخت و خوراک پتروشیمی ها بوده است.
بیشترین کاهش مصرف گازطبیعی در این سال به بخش خانگی اختصاص داشته که این امر عمدتاً به دلیل کنترل عرضه و تقاضا، اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها و اصلاح الگوی مصرف سوخت بوده است.
سرانه کل مصرف گاز طبیعی در کشور در سال 1391 با 37.5 متر مکعب کاهش نسبت به سال قبل به 1994.8 متر مکعب رسید.
ایران از ترکمنستان و آذربایجان گاز طبیعی وارد و به ترکیه، نخجوان و ارمنستان گاز صادر می کند. واردات گاز طبیعی کشور در سال 1391 به حدود 4.7 میلیارد متر مکعب و صادرات آن به 9.3 میلیارد متر مکعب رسید. این مقدار نسبت به سال قبل به ترتیب 60.6 و 2 درصد کاهش داشته است.
مصرف گاز در ایران در ماههای سرد، بسیار بیشتر از ماههای گرم سال است. به عبارتی می توان از ظرفیتهای اضافی بالقوه تولید در ماههای گرم سال برای تأمین نیاز ماههای سرد به صورت ذخیره سازی استفاده کرد.
در حال حاضر اجرای طرحهای ذخیره سازی، بخصوص بررسی ذخیره سازی در مخازن هیدروکربوری تخلیه شده از اهمیت خاصی برخوردار است. مخازن گازطبیعی که توسط شرکت ملی گاز در دست اجرا، بررسی و مطالعه است، عبارتند از:
طاقدیس یورتشای ورامین: این مخزن از نوع سفره آبی است و ورودی گاز به آن از طریق خط لوله پنجم تهران صورت می گیرد. حداکثر حجم ذخیره سازی این مخزن 570 میلیون متر مکعب در سال ( فاز نخست 230 و فاز دوم 340 میلیون متر مکعب در سال) است. حداکثر قابلیت برداشت 9.6 میلیون متر مکعب در روز ( فازهای یکم و دوم هر یک 4.8 میلیون متر مکعب در روز) است. مدت زمان تزریق و برداشت از این مخزن به ترتیب 8 و 4 ماه در نظر گرفته شده است.
مخزن سراجه قم: این مخزن از نوع هیدروکربوری است و ورودی گاز آن از طریق خط لوله پنجم تهران صورت می گیرد. حداکثر حجم ذخیره سازی این مخزن 3.3 میلیارد متر مکعب در سال ( فاز یکم 1.3 و فاز دوم 1.8 میلیارد متر مکعب در سال) است. حداکثر قابلیت برداشت 22 میلیون متر مکعب در روز ( فاز یکم 9.8 و فاز دوم 12.2 میلیون متر مکعب در روز) است. مدت زمان تزریق و برداشت از این مخزن به ترتیب 7 و 4 ماه در نظر گرفته شده است.
مخزن شوریجه خراسان رضوی: این مخزن از نوع هیدروکربوری است و ورودی گاز به این مخزن از طریق ایستگاه شیر، کیلومتر 2.5 پالایشگاه شهید هاشمی نژاد صورت می گیرد. حداکثر ذخیره سازی این مخزن 4.8 میلیارد متر مکعب در سال ( فازهای یکم و دوم هر یک 2.4 میلیارد متر مکعب در سال) است. حداکثر قابلیت برداشت 40 میلیون متر مکعب در روز ( فازهای یکم و دوم هر یک 20 میلیون متر مکعب در روز) است. مدت زمان تزریق و برداشت از این مخزن به ترتیب 8 و 4 ماه در نظر گرفته شده است.
امکان سنجی ذخیره سازی گازطبیعی در ساختار کوه احمدی: این پروژه مطالعاتی در سال 1391 آغاز شد و تا پایان سال 1391 حدود 90 درصد آن انجام شد.
بر اساس برنامه تکلیفی صنعت نفت و گاز در برنامه پنجم توسعه باید روزانه ٢٠٠ میلیون متر مکعب گاز از ایران صادرشود.
مجموع خطوط فشار قوی انتقال گاز در ایران ٣٤ هزار کیلومتر است که توان انتقال آن روزانه بیش از ٧٠٠ میلیون متر مکعب برآورد می شود.
در چشم انداز ٢٠ ساله، طول خطوط انتقالی از ٣٤ هزار کیلومتر کنونی باید به حدود ٦٥ هزار کیلومتر افزایش یابد.
هم اکنون ایران سالانه حدود چهار میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد می کند. در کنار این حجم واردات، براساس قرار داد ایران با شرکت بوتاش ترکیه، ایران سالانه هشت میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به ترکیه صادر می کند.
ایران علاوه بر صادرات گاز، عملیات تهاتر و سوآپ گاز را نیز انجام می دهد به طوری که به ازای دریافت هر سه کیلووات برق از کشور ارمنستان یک هزار متر مکعب گاز تهاتر می شود و قرار است حجم این تهاتر به سالانه دو میلیارد و ٣٠٠ میلیون متر مکعب برسد.
ایران بابت عملیات سوآپ گاز نیز سالانه ٤٠٠ میلیون متر مکعب گاز را از جمهوری آذربایجان دریافت و به ازای آن گاز خود را به نخجوان ارسال می کند.
پروژه های دیگری برای صدور گاز طبیعی از ایران و از طریق خطوط لوله به کشورهای همسایه و فراتر از آن نیز وجود دارد که به این شرح  است:
صدور گاز به هند و پاکستان با پروژه خط لوله صلح از سال ١٩٩٠ میلادی مطرح شد، لیکن به دلیل تنش بین دو کشور هند و پاکستان فقط قرارداد بخش مربوط به پاکستان منعقد شد.
مراحل مطالعاتی طرح انتقال گاز ایران به پاکستان ( خط لوله آی پی) از سوی پاکستانی ها به پایان رسیده است. در بخش ایرانی طرح آی پی نیز ٩٠٧ کیلومتر از خط لوله از پارس جنوبی تا ایرانشهر احداث شده و ٣٢٠ کیلومتر باقیمانده آن تا مرز پاکستان در حال تکمیل شدن است.
هندی ها با به توافق نرسیدن با پاکستان در این خط لوله تصمیم گرفته اند گاز مورد نیاز خود را از مسیر دریای عمان وارد کنند.
ظرفیت خط لوله صادرات گاز به هند از مسیر دریا، در مرحله نخست روزانه ٣١ میلیون متر مکعب است و با توجه به گسترده بودن بازار هند، در صورت مثبت بودن مطالعات اولیه امکان افزایش صادرات گاز به هند از طریق خط لوله دیگری مجاور خط لوله نخست، وجود دارد.
در صورت توافق نهایی گاز ایران از طریق یک خط لوله ١٤٠٠ کیلومتری زیردریایی، به هندوستان صادر می شود که در این صورت طولانی ترین خط لوله انتقال گاز زیردریایی جهان خواهد بود.
براساس قرارداد مربوط به پروژه انتقال گاز ایران به عراق، در فاز نخست (صادرات گاز به بغداد)، روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به این کشور صادر می شود.
طول خط لوله صادراتی گاز به بغداد ٢٢٧ کیلومتر است که عملیات اجرایی آن آغاز شده است. بر اساس اصلاحیه جدید مدت این قرارداد از ٤ سال به ١٠ سال و حجم قرارداد صادراتی به بغداد نیز به درخواست طرف عراقی از ٢٥ به ٤٠ میلیون متر مکعب افزایش یافته است. صادرات گاز به بغداد در تیرماه سال آینده (جولای ٢٠١٤) با ظرفیت اولیه روزانه ٧ میلیون متر مکعب آغاز خواهد شد.
براساس برنامه ریزی انجام شده، در سال ٢٠١٥ میلادی، روزانه ٢٥ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر و از اواسط ٢٠١٥ ، امکان افزایش صادرات گاز به ٤٠ میلیون متر مکعب مهیا خواهد شد.
همچنین مسیر یابی و تعیین نقطه مرزی صادرات گاز به عراق از طریق بصره ( فاز دوم صادرات گاز به عراق) با ظرفیت ٢٥ میلیون مترمکعب در روز نیز آغاز شده و مقرر شده قرار آن نهایی شود. هنوز در مورد صادرات گاز به بصره توافقی صورت نگرفته است.
طول خط لوله صادرات گاز به بصره ١٤٢ کیلومتر است. پیش بینی شده است قرارداد صادرات گاز به بصره نیز بر اساس روزانه ٥٠ میلیون متر مکعب گاز نهایی شود.
بر اساس پروژه خط لوله گازی ایران-سوریه-اروپا، یک خط لوله انتقال گاز ٥٦ اینچ به طول ٤ هزار و ٩٠٠ کیلومتر، گاز ایران را از طریق عراق، سوریه و دریای مدیترانه به یونان و ایتالیا و بقیه اروپا انتقال می دهد.
پروژه اصلی این طرح شامل ١٥٠٠ کیلومتر خط لوله انتقال گاز با ظرفیت ١١٠ میلیون متر مکعب در روز و سرمایه گذاری ١٠ میلیارد دلاری است که گاز را از مبدا پارس جنوبی با عبور از خاک عراق به دمشق منتقل می کند.
وزرای نفت ایران، عراق و سوریه، سوم مردادماه ١٣٩١، تفاهمنامه انتقال گاز ایران را به اروپا از مسیر عراق، سوریه و لبنان و از آنجا به اروپا  امضا کردند و توافقنامه اصولی سه جانبه این طرح در بیستم اسفندماه ١٣٩١ به تایید نهایی وزرای نفت ایران و عراق رسید که البته برای تایید از سوی مقامهای سوریه ارسال شده است.
پیش از این، وزرای نفت عراق، ایران و سوریه در ٢٥ جولای ٢٠١١ توافقنامه اولیه برای این خط لوله ١٠ میلیارد دلاری را امضا کرده اند.
بر اساس پروژه خط لوله Persian pipeline (صادرات گاز به اروپا IGAT٩)، به منظور حضور فعال در بازارهای بالقوه کشورهای اروپایی و انجام تعاملات پویاتر در حوزه انرژی، همچنین ایفای نقش اساسی به عنوان یکی از تأمین کنندگان اصلی گاز برای این قاره، احداث خط لوله گاز به عنوان IGAT ٩ تعریف شد.
این خط با طولی برابر ١٨٦٣ کیلومتر از میدان گازی پارس جنوبی تا مرز بازرگان و از آنجا از طریق خطوط لوله موجود در اروپا، گاز ایران را به بازارهای مصرف خواهد رساند.حسب پیش بینی های به عمل آمده این خط سالانه ٣٠ تا ٣٥ میلیارد متر مکعب گاز را منتقل خواهد کرد.
بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور کویت، که در سال ١٣٧٩ با امضای یادداشت تفاهم میان وزیران نفت دو کشور آغاز شد و در سال ١٣٨٣ مذاکرات به منظور نهایی کردن بندهای قرارداد خرید و فروش گاز ادامه یافت، قرار بود از طریق خط لوله زیر دریایی به طول ٢٦٠ کیلومتر، روزانه حدود ٨,٦ میلیون متر مکعب گاز ایران به کویت تحویل داده شود. این پروژه به دلیل برخی اختلاف نظرها متوقف است.
بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور عمان، سه تفاهمنامه در  اسفند ماه ١٣٨٣، اردیبهشت ماه و مهرماه ١٣٨٥ به امضای طرفین رسید. این مذاکرات به موازات مذاکرات مربوط به توسعه میدان گازی کیش و هنگام، توسط شرکت ملی نفت فلات قاره ایران و شرکت ملی صادرات گاز ایران با شرکت نفت عمان در خصوص مطالعات امکان سنجی تبدیل حدود ٢٨ میلیون متر مکعب در روز گاز صادراتی به LNG انجام شد.
در مقطعی از مذاکرات به دلیل اختلاف نظر درباره قیمت گاز صادراتی و پیشنهاد قیمت پایین توسط طرف عمانی، ادامه مذاکرات مسکوت ماند.
وزیران نفت ایران و عمان در شهریور ماه سال ١٣٩٢ پس از انجام دور جدید مذاکرات، یک یادداشت تفاهم به منظور تسریع در امضای قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به عمان و ساخت یک خط لوله گاز دریایی در خلیج فارس بین دو کشور در تهران امضا کردند.
علی اکبر سیبویه، سفیر ایران در عمان درباره یادداشت تفاهمی که به تازگی برای خرید حدود ٦٠ میلیارد دلار گاز عمان از ایران برای مدت ٢٥ سال میان دو کشور امضا شده است به روزنامه تایمز آو عمان گفته است: انتظار می رود خط لوله انتقال گاز ایران به عمان در یک سال و نیم آینده آماده بهره برداری شود.
بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور بحرین، در سال ١٣٨٧ قرار شد طرف بحرینی در مقابل دریافت حـدود ٢٨ میلیون متر مکعب گاز در روز از ایران، حـدود ٤ میلیارد دلار به صـورت Investment/Finance در فازهای ١٥ و ١٦ میدان گازی پارس جنوبی سرمایه گذاری کند که البته این موضوع عملیاتی نشد.
همانطور که ملاحظه می شود، شبکه خطوط لوله گاز طبیعی موجود به علاوه خطوط لوله در حال ساخت و پروژه های مطالعاتی در ایران، سرانجام سبب اتصال کشورهای آسیای مرکزی، خلیج فارس، شرق و غرب آسیا و اروپا می شود، از این رو ایران برای ایفای نقش موثرتر در منطقه و جهان، نیازمند استفاده از تمام امکانات سرزمینی خویش است.
باید تلاش شود با توسعه صنعت نفت و گاز و روابط بین ایران و کشورهای منطقه و جهان، ظرفیتهای بالقوه کشور در حوزه انرژی بالفعل شود.

منابع:

بریتیش پترولیوم (BP)
Bloomberg
ترازنامه انرژی 1391
ترازنامه هیدروکربوری 1391
شرکت ملی گاز ایران
روزنامه آسیا تایمز