تعاریف مختلفی از بهره‌وری وجود دارد، اما به‌طور خلاصه بهره‌وری در ادبیات پژوهش و فناوری به معنای بازدهی است، در افزایش بهره‌وری در پی آن نیستیم که مصرف را کاهش دهیم و «بهینه‌سازی مصرف» مورد توجه قرار می‌گیرد.

کیفیت زندگی افراد، رفاه و سلامت هر جامعه با بهره‌وری در آن جامعه رابطه مستقیم دارد. بهره‌وری در یک جامعه، سطح زندگی مردم را بدون بالا بردن هزینه‌ها و سختی کار افزایش می‌دهد. هدف از بهره‌وری، دستیابی به مقاصدی است که نیازهای مادی و معنوی انسان را برآورده می‌کند و زندگی بهتری برای وی فراهم می‌کند. امروزه به دلیل شدت نیاز به بازسازی اقتصادی و استفاده مفید از عوامل تولید، مفهوم بهره‌وری بیشتر درباره مسائل اقتصادی و تولیدی به‌کار گرفته می‌شود.

دو مؤلفه مهم بهره‌وری عبارت‌اند از: کارایی و اثربخشی. کارایی را می‌توان درست انجام دادن کار و اثربخشی را کار درست انجام دادن قلمداد کرد. پیشینه بهره‌وری به دورانی بسیار کهن باز می‌گردد، به گونه‌ای که با انسان و استعدادها و توانایی‌های او گره خورده است. در قرن هجدهم میلادی، برای نخستین‌بار واژه بهره‌وری مطرح شد و پس از آن، سازمان‌ها و جنبش‌های مستقل در زمینه آن به مطالعه و پژوهش پرداختند. سپس در اروپا، آژانس بهره‌وری اروپا (EPA) و در آسیا سازمان بهره‌وری آسیایی (APO) تشکیل شد. نهادهای ملی بسیاری نیز در کشورهای مختلف با ماموریت‌های مرتبط با بهره‌وری و کاهش مصرف تعریف شده‌اند که در ایران، شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت نماد توجه حاکمیت به موضوع بهره‌وری در حوزه انرژی است.

پیچیدگی موضوع و چالش، از آنجا شروع  می‌شود که در عین بهینه‌سازی مصرف (به عنوان مثال مصرف انرژی)، مطلوب نیست «بهره»ای که از انجام یک فرآیند محقق می‌شود، کاهش یابد. برای مثال، در بخش مصرف انرژی برای گرمایش ساختمان، نباید از محدوده دمای آسایش خارج شویم و در حقیقت لازم است با حفظ شرایط مطلوب، مصرف را بهینه کنیم. در چنین شرایطی است که نیاز به شناسایی، آینده‌پژوهی و دستیابی به دانش فنی فناوری‌های انرژی کارآمد نمایان می‌شود. در حقیقت نقطه آغاز بسیاری از پژوهش‌ها، چالش‌هاست و در مسیر بی‌پایان ارتقای بهره‌وری، دائما با چالش‌هایی مانند نمونه‌ای که مثال زده شد مواجه خواهیم بود. حال، زمانی‌که از موقعیت‌های با سطح فناوری پایین‌تر و ساده‌تر فاصله می‌گیریم و به حیطه چالش‌های پیچیده بهره‌وری صنعتی خصوصا صنعت نفت وارد می‌شویم، ضرورت وجود یک نظام اثربخش پژوهش و فناوری بیشتر احساس می‌شود. چنین پژوهش‌هایی زمینه شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم می‌کند و با حفظ بهره‌وری، زمینه‌ساز خوداتکایی و پایداری جامعه می‌شود.

در زمان مواجهه با چالش‌های بهره‌وری، اگر زیرساخت‌ها و دانش پایه لازم در کشور وجود داشته باشد، پژوهش مربوطه بر اساس تولید علم و فناوری به صورت درون‌زا در کشور طراحی می‌شود و در غیر این صورت، پس از شناخت فناوری‌ای که پاسخگوی نیاز مربوطه در زمینه بهینه‌سازی مصرف باشد، انتقال و بومی‌سازی آن فناوری در دستور کار پژوهشی قرار می‌گیرد.

در ایران با هدف افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف انرژی، سیاست‌های مختلفی از جمله سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی به‌کار گرفته می‌شود. در چنین سیاست‌هایی نیز نقش پژوهش بارز است. در سیاست‌های قیمتی به‌ویژه در شرایط پیچیده و شکننده اقتصادی نقش پژوهش‌های اجتماعی و اقتصادی قبل از تحولات قیمتی بسیار تعیین‌کننده است. همچنین در سیاست‌های غیرقیمتی، همچون آموزش و فرهنگ‌سازی که همیشه در اولویت‌های کاری شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت بوده است، پژوهش نقشی موثر ایفا کرده است. حیطه دیگری که موجب اثربخشی سیاست‌های غیرقیمتی می‌شود، در دسترس بودن فناوری‌هایی با بهره‌وری انرژی بالا با قیمت مناسب برای مصرف‌کنندگان است. در حقیقت در صورت وجود این دسترسی، بدون تغییر قیمت (یا تنها با برخی تنظیمات ترجیحی تعرفه‌ای برای فناوری‌های مورد نظر)، شاهد نیل به بهینه شدن مصرف در سطح جامعه خواهیم بود.

در پایان به نمونه‌ای از چنین فناوری‌هایی که توسط شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت، در بستر پژوهش و با هدف بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف، شکل گرفته است، اشاره می‌کنیم. طرح پژوهشی دستیابی به دانش فنی و بومی‌سازی سامانه تولید همزمان برق و حرارت در مقیاس میکرو بر پایه فناوری موتور گازسوز، در سال ۹۷ پایان یافت و در بیست‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی رونمایی شد. یکی از مهم‌ترین اهداف این طرح، افزایش بازده (بهره‌وری) بوده است که خوشبختانه در تراز جهانی و فراتر از هدف‌گذاری اولیه، با بازدهی ۹۱ درصد محقق شد. چنین پژوهش‌هایی فقط با همکاری موثر و هدفمند نهادهای حاکمیتی، مراکز تحقیقاتی و صنعتی موفق خواهند بود، همانگونه که این همکاری، در طرح مذکور شکل گرفت. با توجه به موفقیت این طرح، موضوع تجاری‌سازی آن نیز در دستور کار قرار گرفته است و امید می‌رود در سال «رونق تولید»، تولید و عرضه این فناوری به جامعه، سهمی در بهبود بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف سوخت داشته باشد.

عقیل براتی

محمدعلی مانیان

منبع: شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت