کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با همه پیامدهای ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، شکافی عمیق در جامعه ایرانی ایجاد کرد؛ شکافی که با گذشت بیش از ۷۰ سال همچنان پابرجاست و در هر بزنگاه تاریخی روایتی تازه از آن پیش روی افکار عمومی قرار می‌گیرد. مصدق، ملی‌شدن نفت و کودتا همچنان به‌عنوان رویدادی زنده در حافظه جمعی جامعه ایرانی حضور دارد و طیف‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی دانشگاهی قرائت خاص خود را از آن ارائه می‌کنند؛ گاه به‌عنوان نماد استقلال و هویت ملی و گاه به‌عنوان عامل نابسامانی اقتصادی. از همین رو، نام مصدق و واقعه ۲۸ مرداد به یک مفهوم ماندگار در تاریخ اندیشه و اقتصاد ایران بدل شده و هر ساله بحث‌های فراوانی پیرامون ابعاد آن شکل می‌گیرد.

فیاض زاهد، استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی در گفت‌وگو با خبرنگار شانا با اشاره به پیامدهای این کودتا و با تأکید بر اینکه شکست سیاسی دکتر محمد مصدق پس از سال ۱۳۳۱ نتیجه کاهش حمایت اجتماعی و بازی هوشمندانه مخالفان بود، گفت: پس از سال ۱۳۳۱ روند حرکت دکتر مصدق به‌گونه‌ای پیش رفت که فاصله میان دولت و مردم افزایش یافت. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که مخالفان با طراحی دقیق و استفاده از یک بازی فریبکارانه عمل کردند و در نهایت، شرایط بین‌المللی نیز به زیان مصدق رقم خورد.

عملیات آژاکس: طرحی برای نابودی نهضت ملی

در دوره ریاست‌جمهوری دوایت آیزنهاور (۱۳۳۱ تا ۱۳۳۹خورشیدی)، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و سرویس اطلاعاتی بریتانیا (MI6) در نشستی مشترک توافق کردند که برنامه‌ای دقیق برای سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق طراحی کنند. نام رمز این عملیات «تی.پی.آژاکس» تعیین شد. 

فیاض زاهد با اشاره به عملیات آژاکس و اجرای آن از طریق شاخه‌ها و کانال‌های گوناگون در ایران تصریح کرد: بحث درباره اینکه این واقعه را باید «کودتا» نامید یا نه، بیشتر به مسائل فنی و حقوقی مربوط می‌شود، اما تردیدی نیست که نتیجه نهایی آن، سرنگونی دولت قانونی مصدق و بازگشت اقتدار سلطنت پهلوی بود.

نهضت ملی: دوگانه وحدت یا تفرقه

نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران که در اوایل دهه ۱۳۳۰ و با رهبری دکتر محمد مصدق شکل گرفت، یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی و اقتصادی کشور در دوران معاصر بود. این حرکت با هدف استقلال اقتصادی و کنترل ملی بر منابع نفتی، تلاش کرد منافع ایران را در برابر شرکت نفت انگلیس و سیاست‌های غرب تأمین کند. با این حال، اختلافات سیاسی داخلی و فشارهای خارجی سبب شد نهضت با چالش‌ها و تفرقه‌هایی مواجه شود و سرانجام در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به طور موقت متوقف شد. تحلیل‌گران بر این باورند که مدیریت هوشمند و هماهنگی میان نیروهای ملی می‌توانست نهضت ملی را وحدت‌آفرین و پایدارتر کند.

فیاض زاهد، استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی با بیان اینکه نهضت ملی نفت، به جای آنکه به یک تصمیم ملی برای تقویت اقتصاد و وحدت ملی بینجامد، تبدیل به بستری برای دوگانگی شد، بیان کرد: امروز همچنان جامعه میان سه‌گانه طرفداران مصدق، آیت‌الله کاشانی و دربار پهلوی تقسیم شده است.

وی با تأکید بر اینکه ما باید بدانیم که همیشه نمی‌توان با هر دست درازشده‌ای از سمت غرب مقابله کرد و در جاهایی که باید تفاهم کرد و تصمیمی ملی گرفت، باید به‌موقع اقدام کرد، بیان کرد: نهضت ملی اگر به‌درستی مدیریت می‌شد، می‌توانست وحدت‌آفرین باشد، نه عامل تفرقه. ما معمولاً از تاریخ درس نمی‌گیریم. بازتاب سخن مشهور هگل که تاریخ نوشته می‌شود تا خوانده نشود، در رفتار سیاسی ما مشهود است. جایی که باید به‌موقع ایستاد و دست داد، نباید تأخیر کرد.